Ustanowienie Orderu Virtuti Militari

Wśród 15 udekorowanych byli generałowie: ks. Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Michał Wielhorski, Stanisław Mokronowski, ks. Eustachy Sanguszko i Józef Zajączek, a prócz nich dwóch pułkowników, jeden podpułkownik, dwóch majorów, dwóch poruczników oraz jeden szef szwadronu. Kilka miesięcy później, po powrocie ks. Poniatowskiego do Warszawy, ustanowiono statut orderu, wprowadzając rozdział na pięć klas: Krzyż Wielki z Gwiazdą, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Medal Złoty, Medal Srebrny. Nad przyznawaniem odznaczeń miała czuwać Kapituła, do której weszliby wszyscy odznaczeni 25 czerwca. Do nieodległego już końca panowania Stanisława Augusta udało się w tym czasie nadać order aż 526 osobom.

Order ten, jak niewiele innych odznaczeń, miał burzliwą historię. Odznaczenie Virtuti Militari nosiło różne nazwy:

Pierwotnie order miał kształt owalny. Na awersie był napis „SAR” (łac. Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną królewską, a pod monogramem – dwie gałązki palmowe. Na rewersie wygrawerowano dwuwierszem napis „VIRTUTI MILITARI”. Już na przełomie sierpnia i września 1792 r. – po ustanowieniu statutu Orderu – zmieniono jego wygląd m.in. przez nadanie mu kształtu krzyża, który przetrwał, z pewnymi modyfikacjami, do dnia dzisiejszego.

Współcześnie Order Wojenny Virtuti Militari ma formę nadaną mu w 1933 r. Odznaką Orderu Wojennego Virtuti Militari jest krzyż równoramienny, zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych krzyża umieszczony jest napis „VIRTUTI”, na ramionach pionowych napis „MILITARI”. Ramiona krzyża w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią w złoconym obramowaniu, w klasie IV złocone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem i w klasie V srebrzone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasach IV i V czarno emaliowane. W środku krzyża na złoconej, okrągłej tarczy w dwudzielnym wieńcu laurowym pokrytym zieloną emalią umieszczony jest biało emaliowany orzeł w kształcie z roku 1792. Na odwrotnej stronie krzyża w środku napis „HONOR I OJCZYZNA” oraz data „1792”. Krzyż w klasach I i II zwieńczony jest złoconą koroną królewską. Wymiar krzyża wynosi: w I klasie – 64 mm, w klasie II – 55 mm, w klasie III – 45 mm i w klasach IV i V – 38 mm. (Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 10 listopada 1992 r.)

Burzliwe dzieje orderu widać choćby w tym, że nadawali go kolejno: król, car, „braterski zespół”, książę warszawski, Zgromadzenie Kawalerów, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, Naczelny Dowódca Wojska Polskiego, Krajowa Rada Narodowa oraz Prezydent RP na wniosek Kapituły. Zmieniały się przywileje odznaczonych. Na przykład pod sam koniec swego panowania (październik 1812 r.) książę warszawski Fryderyk August postanowił, iż każdy podoficer i szeregowy odznaczony Krzyżem Złotym lub Srebrnym miał prawo pobierać roczną pensję do czasu awansu na oficera lub w przypadku zwolnienia ze służby wojskowej – dożywotnio. Z kolei Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił m.in., że każdy kawaler orderu (bez względu na klasę i inne pobory otrzymywane z tytułu wykonywanej pracy) będzie otrzymywał dożywotnio roczną „pensję Orderową” w wysokości 300 zł. Ponadto przyznano kawalerom przywilej pierwszeństwa przy przydziale ziemi, obejmowaniu posad rządowych, przyjmowaniu do zakładów dla inwalidów oraz uzyskiwaniu dla dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach oświatowych i zakładach wychowawczych.

Order bywał znoszony. Już 29 sierpnia 1792 r. konfederacja targowicka zabroniła jego noszenia pod groźbą surowych kar, ale zakaz uchylono w listopadzie 1793 r. 7 stycznia 1794 r. Rada Nieustająca unieważniła order i zakazała jego noszenia, co uchylił dekret Fryderyka Augusta w 1806 r. 12 stycznia 1832 r. car Mikołaj I zdegradował odznaczenie do rangi rosyjskiej „Polskiej Odznaki Zaszczytnej za Zasługi Wojenne”. Miano orderu odzyskał dzięki Sejmowi Ustawodawczemu RP 1 sierpnia 1919 r. – jako Order Wojskowy Virtuti Militari. Obowiązujące do dzisiaj klasy Orderu ustalił dekretem król saski i książę warszawski Fryderyk August (26 grudnia 1806 r.):


Pierwszą „konstytucyjną” Kapitułę Orderu Virtuti Militari powołał w styczniu 1920 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. W jej skład weszli:

Odznaczeniem mogą być uhonorowane nie tylko osoby fizyczne. Do tego grona dołączyły także w roku 1920 miasta Lwów i Verdun, a następnie jednostki wojskowe oraz okręty. W roku 1939 uhonorowano orderem Warszawę.

Historia Orderu to nie tylko świetność i splendor. W 1976 r. w proteście przeciwko odznaczeniu przez władze PRL Leonida Breżniewa Orderem Virtuti Militari I Klasy przedwojenni dowódcy odznaczeni tym orderem zorganizowali uroczyste złożenie swoich odznaczeń na Jasnej Górze, gdzie je zostawili przed obrazem Matki Boskiej.

Po 1989 r. Orderu Virtuti Militari nie przyznano. 10 lipca 1990 r. prezydent Wojciech Jaruzelski uchylił uchwałę Rady Państwa PRL z 21 lipca 1974 r. w sprawie nadania Krzyża Wielkiego Orderu Wojennego Virtuti Militari Leonidowi Breżniewowi. 2 sierpnia 1995 prezydent Lech Wałęsa uchylił uchwałę Krajowej Rady Narodowej z 24 kwietnia 1946 r. w części dotyczącej nadania generałowi broni Krzyża IV klasy Orderu Virtuti Militari Iwanowi Sierowowi. 26 lipca 2006 r. prezydent Lech Kaczyński pozbawił Wincentego Romanowskiego orderu nadanego na rozkaz Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 3 sierpnia 1945 r.

Obecne reguły przyznawania orderu Virtuti Militari są następujące:


Sejm uchwałą z 1919 r. ustanowił święto Orderu Virtuti Militari na 3 maja, a w 1933 r. przeniósł je na 11 listopada. Obowiązuje to do chwili obecnej.


Ilustracja: Krzyż orderu Virtuti Militari na okratowaniu Grobu Nieznanego Żołnierza przed 1939 r., Narodowe Archiwum Cyfrowie, CC-BY-NC