Układ wileński

Z prof. Almut Bues

rozmawia Ewa Zientara

Dlaczego aż cztery kraje rywalizowały o wpływy w Inflantach? Od XIII wieku na teren dzisiejszych Łotwy i Estonii przybywali koloniści, głównie z północnych Niemiec. Była to szlachta, kupcy i rzemieślnicy, którzy wkrótce utworzyli tam niemieckojęzyczną wyższą warstwę społeczną. W XVI wieku, gdy Związek Hanzeatycki stracił na znaczeniu, wzrosła rola portów na tym obszarze, w których przeładowywano towary rosyjskie i zachodnioeuropejskie.

Na początku XVI wieku Inflanty nie stanowiły jednolitego organizmu państwowego. Składały się z sześciu różnych obszarów: ziem Zakonu Kawalerów Mieczowych, terytorium miasta Rygi, Archidiecezji Ryskiej, Biskupstwa Kurlandii, Biskupstwa Dorpatu i Biskupstwa Ozylii. Wraz z rozpadem Państwa Zakonnego i nadejściem reformacji rejon Inflant stał się polityczną próżnią. Wzdłuż południowego i wschodniego wybrzeża Bałtyku położonych było kilka sąsiadujących ze sobą pomniejszych regionów, takich jak na przykład Królestwo Pruskie. Stały się one obszarem ścierania się interesów czterech prowadzących mocarstwową politykę potęg: Szwecji, Brandenburgii, Moskwy i Rzeczypospolitej. Każda z nich starała się związać ze sobą jak najwięcej tych regionów, przy czym zawsze musiały brać pod uwagę działania konkurentów. Brandenburgia starała się wzmocnić swoją pozycję w Rzeszy, powiększając terytorium dzięki reformacji, i uzyskać dostęp do Bałtyku. Dzięki umiejętnie prowadzonej polityce dynastycznej elektor brandenburski w 1563 roku stał się drugim, obok króla Polski, panem lennym Księstwa Pruskiego, dzięki czemu zyskał wpływ na sprawy dotyczące wschodniego wybrzeża Bałtyku. Wazowie, zyskawszy na znaczeniu, rozpoczęli budowę scentralizowanego aparatu administracyjnego. Szwecja rozstrzygnęła na swoją korzyść konflikty w Skandynawii. Dzięki temu stała się faworytem w walce o dominację nad Morzem Bałtyckim. W połowie XVI wieku zmarli dwaj ważni władcy: w 1559 roku król Danii i Norwegii Chrystian III, a w roku następnym - król Szwecji Gustaw Waza. Po tym jak w pierwszej połowie XVI wieku ustabilizowało się państwo moskiewskie, na tron wstąpił tam Iwan IV - energiczny władca, któremu udało się uzyskać oficjalne uznanie dla swojego nowego tytułu: cara. Po przeprowadzeniu całościowych reform w kraju i poszerzeniu posiadłości na wschodzie o Kazań w roku 1552, car skupił się na polityce zachodniej, za cel stawiając sobie uzyskanie dostępu do niezamarzającej części Morza Bałtyckiego. W XVI wieku główny kierunek polityki zagranicznej Jagiellonów zmienił się z południowo-wschodniego na północno-wschodni. Po wojnach w pierwszej połowie wieku - z Zakonem Krzyżackim oraz o Inflanty i Pokucie - Zygmunt II August starał się przeprowadzić w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim reformy wewnętrzne, jednak nie w pełni mu się to udało. W połowie XVI wieku szlachta nadal mogła wzmacniać swoją pozycję. Dlaczego Gottard Kettler poddał Inflanty pod zwierzchnictwo Zygmunta Augusta? Zapoczątkowany na początku XVI wieku w Niemczech ruch ewangelicki szybko znalazł zwolenników wokół całego Bałtyku, nie wywarł jednak początkowo bezpośredniego wpływu na przeobrażenia w stosunkach wewnątrzpaństwowych i wewnątrzkościelnych. Taki twór jak Zakon Kawalerów Mieczowych stał się tymczasem przeżytkiem. Wykorzystując posiadaną z dawien dawna władzę religijną i świecką, ostatni Wielki Mistrz wprowadził w kraju protestantyzm. Kawalerowie Mieczowi byli w połowie XVI wieku zbyt słabi, by obronić kraj. Nie mogli wystawić sił zdolnych oprzeć się naciskowi Iwana IV. Szukanie pomocy u cesarza i w miastach hanzeatyckich nie przyniosło rezultatów. Wykorzystując pretekste, że pokój z Poswoli wymierzony jest przeciwko Rosji, car Iwan IV wszczął w 1558 roku wojnę w Inflantach. Wojska rosyjskie zajęły Biskupstwo Dorpatu, które tym samym jako pierwsze utraciło niezależność. Na skutek tego wydarzenia biskupi Kurlandii i Ozylii sprzedali swoje włości królowi duńskiemu, który przekazał je bratu, księciu Magnusowi. W roku 1560 w bitwie pod Härgmäe Rosjanie całkowicie zniszczyli armię Zakonu Kawalerów Mieczowych. Położone nad Zatoką Fińską prowincje Harrien-Wierland i Jerwen, jak również Rewal, podporządkowały się w 1561 roku szwedzkiemu królowi Erykowi XIV, zachowując większość swoich przywilejów. Ostatni Wielki Mistrz, Gottard Kettler, wyjście z tej trudnej sytuacji upatrywał w sekularyzacji kraju, widząc wzór w Prusach. W 1561 roku otrzymał on od polskiego króla w lenno leżące na południe od Dźwiny Kurlandię i Semigalię - podobnie jak książę Albrecht w roku 1525. Książę Gottard miał pozostawać w takiej samej zależności lennej i korzystać z takich samych praw jak książę Albrecht. Dzięki litewskiemu sąsiedztwu szlachta kurlandzka zaznajomiona była z polską myślą szlachecką, którą uważała za atrakcyjną. Przejście pod opiekę Rosji nie wchodziło w rachubę, ponieważ była ona agresorem, a także ze względu na różnice społeczne i religijne. Brandenburgia z kolei nie miała jeszcze wystarczających wpływów. Sojusznikami, z którymi w zależności od sytuacji geopolitycznej wiązały się poszczególne regiony, pozostawały więc Dania, Szwecja, a także Polska i Litwa. Dawne Inflanty odeszły w przeszłość w roku 1561, niemniej istniały jeszcze więzi między poszczególnymi ich częściami. Jakie postanowienia zawierał układ wileński z 1561 roku? Pacta subiectionis z 28 listopada 1561 roku, w których Wielki Mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych Gottard Kettler przyjął od króla polskiego Zygmunta II Augusta w lenno tereny na południe od Dźwiny, stały się podstawą prawną dla utworzenia Księstwa Kurlandii i Semigalii i można je traktować jako swoistą ustawę zasadniczą Kurlandii. Od tej chwili aż do końca jego istnienia w 1795 roku dzieje Księstwa były ściśle związane z historią Polski i Litwy. W pierwszym artykule Pacta subiectionis przyznają Księstwu swobodę praktyk religijnych, zgodnie z postanowieniami pokoju augsburskiego. Tradycja prawna Księstwa miała być utrzymana we wszystkich aspektach. Podkreślano udzielenie szlachcie kurlandzkiej indygenatu, co oznaczało, że korzystała ona w Rzeczypospolitej z takich samych przywilejów, jak szlachta miejscowa. Książę otrzymał prawo bicia monety, strona polska obiecała Księstwu uzupełnić stracone na wojnie działa. Służba wojskowa w ramach świadczeń lennych miała być zorganizowana tak samo jak w Prusach. Terytorium Księstwa określono tylko ogólnie, nie ustalono dokładnego przebiegu jego granic. Obietnica wykupienia przez Polskę zarządzanego przez namiestnika księcia pruskiego starostwa Grobin nigdy nie została spełniona. W momencie zawarcia umowy władzy księcia Kurlandii nie podlegało również Biskupstwo Kurlandii z siedzibą w Piltyniu, w zamian za które brat króla duńskiego Magnus miał dostać od Polski jako odszkodowanie Sonnenburg -czyli Zelbork - Leal i Hatzel. Księciu Kettlerowi nadano w dożywocie umocniony Dyneburg. Na wypadek przyłączenia Estonii do państwa polsko-litewskiego księciu obiecano korzyści finansowe i terytorialne. Miasto Ryga utrzymało niezależność. Otrzymało prawa na wzór Gdańska. Żydom nie wolno było handlować na całym obszarze Inflant. Wiele było w tych artykułach improwizacji i ogólników. Niejasne i nieuregulowane pozostały na przykład stosunki państwowe nowego Księstwa z Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem Litewskim. Nie wiadomo było, czy zaliczać je do regionów Rzeczypospolitej, czy też było ono organizmem zupełnie niezależnym, powiązanym z królem Polski wyłącznie osobistym stosunkiem lennym. Nieuregulowana pozostała również struktura państwowa Księstwa, a także relacje między księciem a szlachtą kurlandzką. Zabrakło zgody polskich stanów na podpisane 28 listopada 1561 roku tylko przez króla Pacta subiectionis. Tego samego dnia kraj otrzymał Privilegium Sigismundi Augusti, co podkreślało pożądane zapewne przez polskiego króla zrównanie obydwu sił politycznych w Kurlandii - księcia i stanów. Jak podpisanie układu przyjęto w Moskwie, a jak w Szwecji i w Danii? Podpisanie układów z 1561 roku nie rozstrzygało jeszcze walki o dominację nad Inflantami. Wszyscy sąsiedzi mieli teraz w regionie coś do powiedzenia. Księstwo Pruskie otrzymało w drodze zastawu należące do Zakonu Kawalerów Mieczowych kurlandzkie starostwo Grobin z portem rybackim Lipawa. Król duński Fryderyk II, który kontrolował ważną cieśninę Sund, kupił wyspę Ozylię i części Kurlandii, które przekazał swojemu bratu, księciu Magnusowi. Rządy Magnusa, który w wyniku rosyjskiej protekcji został władcą obejmującego te tereny Królestwa Inflant, nie były fortunne. To wszystko sprawiało, że Szwecja poczuła się okrążona i zmuszona do reakcji. Zajmując północną część Inflant, król szwedzki Eryk XIV przekreślił plany zarówno króla polskiego, jak i własnego przyrodniego brata Jana. Ci dwaj sprzymierzyli się przez małżeństwo: Jan ożenił się w 1562 roku z siostrą króla polskiego Katarzyną. Eryk XIV uważał, że ma prawo kontrolować żeglugę bałtycką i zarządził blokadę handlową rosyjskiej od roku 1562 Narwy. Ten konflikt interesów zaowocował wojną siedmioletnią - w latach 1563-1570.

Fryderyk II, skoordynowawszy działania z niezadowolonymi ze szwedzkiej polityki Polską i Lubeką, najechał na Szwecję, gdzie udało mu się podporządkować jedyny port na zachodzie kraju. Głównym celem wszystkich uczestników wojny było Dominium Maris Baltici - panowanie nad Morzem Bałtyckim. Szwecja dzięki swojej flocie wojennej dominowała na morzu. Zygmunt II August wycofał się z wojny w 1568 roku po wstąpieniu jego szwagra Jana na tron szwedzki. Wyczerpane wojną strony zawarły w 1570 roku w Szczecinie pokój, który przyniósł zachowanie w Inflantach terytorialnego status quo ante. Dalej toczyła się zażarta wojna rosyjsko-szwedzka. Głównym teatrem działań wojennych były szwedzkie posiadłości w Finlandii i Estonii. Po zajęciu przez Szwedów Narwy w roku 1581 handel z Rosją odbywał się przez założony trzy lata później Archangielsk. Polski król Stefan Batory za główny cel stawiał sobie walkę z Moskwą. Na mocy zawartego w 1582 roku w Jamie Zapolskim pokoju, Iwan IV musiał zrzec się roszczeń do Inflant. Upadł rozważany w latach dziewięćdziesiątych, za rządów Zygmunta III, projekt unii polsko-szwedzkiej, który rozstrzygnąłby najpewniej konflikt o Morze Bałtyckie. Ostatecznie żadna ze stron nie urzeczywistniła swoich dążeń, a sprawa panowania nad Bałtykiem pozostała otwarta, co niechybnie musiało skutkować dalszymi walkami.

Prof. Almut Bues - historyczka, zajmuje się procesami powstawania narodów i państw, konfesjonalizacją, historią dyplomacji i kultury w epoce nowożytnej. Obecnie pracuje w Niemieckim Instytucie w Warszawie. Jest członkiem Historische Kommision für ost- und westpreuβische Landesforschung. Opublikowała m.in.: Historia Niemiec XVI-XVIII wieku (1998), Das Herzogtum Kurland und der Norden der polnisch-litaunischen Adelsrepublik im 16. und 17. Jahrhundert. Möglichkeiten von Integration und Autonomie ["Księstwo Kurlandii i północna część polsko-litewskiej rzeczypospolitej szlacheckiej w XVI i XVII wieku. Możliwości integracji i autonomii"] (2001). Tłum. Adam Tycner

Ilustracja: mapa Inflant z 1573 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.