czas czytania:
Tadeusz Kościuszko ogłosił „Uniwersał połaniecki”
7 maja 1794 r. w obozie pod Połańcem Tadeusz Kościuszko jako najwyższy naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej wydał „Uniwersał połaniecki”, akt prawny, którego celem była poprawa sytuacji chłopów pańszczyźnianych. Jego pełna nazwa brzmiała: „Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych”.
Podstawą prawną dla tego aktu był artykuł IV Konstytucji Trzeciego Maja gwarantujący chłopom opiekę prawa (i rządu krajowego), choć tylko w odniesieniu do umów zawieranych z dziedzicami. Umowy takie nie mogły być samowolnie zmieniane przez właścicieli gruntów i ich następców (spadkobierców, nabywców praw). Zapis konstytucyjny określał chłopów jako najliczniejszą w narodzie ludność, która powinna być traktowana zgodnie z zasadami sprawiedliwości i obowiązków chrześcijańskich. Te dosyć ogólnikowe sformułowania stanowiły punkt wyjścia wszelkich późniejszych planów reform, które miały na celu zniesienie lub ograniczenie poddaństwa chłopów.
Głównym powodem wydania uniwersału była chęć przeciwstawienia się propagandzie moskiewskiej:
Głównym powodem wydania uniwersału była chęć przeciwstawienia się propagandzie moskiewskiej:
„Los tedy Polski od tego zawisł, abyśmy skruszyli podwójną siłę nieprzyjaciół naszych, to jest: siłę oręża i siłę intrygi. Winienem przeto podać wiadomości narodowej, że Moskale szukają sposobów poburzenia wiejskiego ludu przeciwko nam, wystawiając mu arbitralność panów, dawną ich nędzę i na koniec pomyślniejszą przyszłość za pomocą moskiewską. To mówiąc, zachęcają i przypuszczają lud wiejski do wspólnego dworów rabunku. Prostota, częstokroć potrzebą omylona, może wpadać i wpada w samej rzeczy w te sidła, a nawet już jest doświadczenie, że uwiedzionych czy gwałtem wziętych w mundury swoje ubierają. Z żalem to wyznać muszę, iż często srogie obchodzenie się z ludem daje miejsce Moskalom do powszechnej na cały naród potwarzy”.
W insurekcji kościuszkowskiej oprócz armii regularnej walczyły oddziały ochotnicze, tworzone na zasadzie pospolitego ruszenia. Były wśród nich bataliony kosynierów i pikinierów, sformowane z chłopów pańszczyźnianych. Wydanie „Uniwersału połanieckiego” miało ułatwić chłopom przystępowanie do tych oddziałów dzięki zwolnieniu ich na czas trwania insurekcji z obowiązku pańszczyzny.
Uniwersał zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, przyznawał im prawo opuszczenia wsi po spełnieniu określonych warunków (wywiązanie się z obowiązków wobec pana, zawiadomienie komisji porządkowej o miejscu przesiedlenia), gwarantował im nieusuwalność z gruntu i zakazywał rugów, postulował zmniejszenie pańszczyzny od 1/3 do 1/2 na czas insurekcji, groził pociąganiem szlachty i administratorów do odpowiedzialności sądowej za naruszanie jego postanowień.
Likwidując sądową władzę panów nad chłopami, uniwersał wprowadzał urząd dozorcy. Miał on być urzędnikiem państwowym reprezentującym sprawy chłopskie. Jeden dozorca miał mieć pod swoją opieką okręg liczący od 1000 do 1200 gospodarstw:
Uniwersał zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, przyznawał im prawo opuszczenia wsi po spełnieniu określonych warunków (wywiązanie się z obowiązków wobec pana, zawiadomienie komisji porządkowej o miejscu przesiedlenia), gwarantował im nieusuwalność z gruntu i zakazywał rugów, postulował zmniejszenie pańszczyzny od 1/3 do 1/2 na czas insurekcji, groził pociąganiem szlachty i administratorów do odpowiedzialności sądowej za naruszanie jego postanowień.
Likwidując sądową władzę panów nad chłopami, uniwersał wprowadzał urząd dozorcy. Miał on być urzędnikiem państwowym reprezentującym sprawy chłopskie. Jeden dozorca miał mieć pod swoją opieką okręg liczący od 1000 do 1200 gospodarstw:
„W każdym dozorze wyznaczą dozorcę, człowieka zdatnego i poczciwego, który, prócz włożonych na siebie obowiązków w organizacyi Komisyi Porządkowych, będzie odbierał skargi od ludu w jego uciskach i od dworu w przypadku nieposłuszeństwa lub niesforności ludu. Powinnością jego będzie rozsądzać spory, a gdyby strony nie były kontente, do Komisyi Porządkowej je odsyłać”.
Większość szlachty była przeciwna postanowieniom uniwersału i starała się nie dopuścić do jego realizacji. Krytycy tego aktu prawnego zwracali uwagę na nierównomierną i niesprawiedliwą skalę darowizny pańszczyzny – proporcjonalnie najwięcej tracili ci, którzy najmniej wymagali od chłopów. Chłopi, którzy pracowali 5 lub 6 dni w tygodniu, mieli mieć darowane 2 dni (czyli odpowiednio 2/5 lub 1/3 roboty), a ci, którzy pracowali 2 dni, mieli mieć darowany 1 dzień, a pracujący jeden dzień w tygodniu mieli pracować raz na 2 tygodnie (w obu przypadkach była to strata dla pana w wysokości 1/2 roboty).
Po upadku powstania uniwersał został unieważniony. W XIX w. stał się on symbolem walki o poprawę sytuacji chłopów. W 1917 r., w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, w Połańcu usypano kopiec. Na kamieniu upamiętniającym wydanie uniwersału została umieszczona tablica z napisem:
Po upadku powstania uniwersał został unieważniony. W XIX w. stał się on symbolem walki o poprawę sytuacji chłopów. W 1917 r., w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, w Połańcu usypano kopiec. Na kamieniu upamiętniającym wydanie uniwersału została umieszczona tablica z napisem:
„Tu 7 V 1794 r. W obecności Tadeusza Kościuszki i wojska ogłoszono wszem i wobec »Uniwersał połaniecki«, że odtąd chłopi są pod opieką prawa, że są wolni itd... Odtąd miejsce to stało się kultem i symbolem dążeń społecznych i narodowych w Polsce”.
W.Sz.
Ilustracja: Uniwersał Tadeusza Kościuszki, najwyższego naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej, zapewniający chłopom opiekę rządową i wolność osobistą, 1794, Archiwum Główne Akt Dawnych, Wikipedia, domena publiczna