czas czytania:
Powołanie Ministerstwa Kontroli Państwowej
Dzieje kontroli państwowej na ziemiach polskich zaczynają się już u schyłku I Rzeczypospolitej, kiedy to w wyniku reform sejmowych z II połowy XVIII w. wprowadzono odpowiedzialne przed parlamentem komisje skarbowe. Wspólną dla Korony i Litwy tego rodzaju instytucję wprowadziła Konstytucja 3 maja, lecz z powodu upadku państwa nigdy w rzeczywistości ona nie powstała. Kolejne takie urzędy - izby obrachunkowe - istniały zarówno w Księstwie Warszawskim, jak i w Królestwie Polskim, ale właściwa Najwyższa Izba Kontroli powstała dopiero po odzyskaniu niepodległości, w 1919 r., na podstawie dekretu naczelnika Józefa Piłsudskiego. Objęła ona wszechstronny nadzór nad finansami publicznymi.
Po II wojnie światowej początkowo prerogatywy NIK otrzymało Prezydium Krajowej Rady Narodowej za pośrednictwem Biura Kontroli, stworzonego w 1944 r. W pięć lat później Sejm Ustawodawczy przywrócił do życia NIK jako urząd w pełni odpowiedzialny przed ciałem ustawodawczym, niezależny od administracji. Jednak ta jego względna niezależność trwała niedługo, już bowiem w 1952 r., wraz z ukonstytuowaniem się ustroju stalinowskiego, ustanowiono Ministerstwo Kontroli Państwowej. Od tej pory szef głównego urzędu kontroli był członkiem rady ministrów, w pełni uzależnionym od niej i od premiera, mimo że do jego obowiązków należał również nadzór nad wydatkami w ramach poszczególnych ministerstw, czego oczywiście nie mógł w tej sytuacji sumiennie wykonywać. Na czele nowego ministerstwa stało kolejno dwóch wysokich działaczy PZPR - generał Franciszek Jóźwiak i nauczyciel Roman Zambrowski. Ten dziwny wytwór powojennej myśli administracyjnej dotrwał tylko do 1957 r., kiedy na fali odwilży przywrócono NIK i podporządkowano ją - przynajmniej teoretycznie - Sejmowi. W 1976 r. znowu dokonano zmian w ustawie o tej instytucji, oddając nadzór nad nią prezesowi Rady Ministrów, przywracając więc stan sprzed 1957 r., choć bez zmiany nazwy, a szef NIK nie był tym razem ministrem. Sytuacja zmieniła się w 1980 r., kiedy to po raz kolejny Sejm stał się instytucją nadrzędną wobec NIK. Tak też pozostało do końca PRL oraz w III Rzeczypospolitej, co potwierdziła nowa ustawa z 1994 r.
M. G.-K.
Ilustracja: sporządzony w KC PZPR projekt reformy NIK i powstanie Ministerstwa Kontroli Państwowej, Polona, CC-BY-NC.
Po II wojnie światowej początkowo prerogatywy NIK otrzymało Prezydium Krajowej Rady Narodowej za pośrednictwem Biura Kontroli, stworzonego w 1944 r. W pięć lat później Sejm Ustawodawczy przywrócił do życia NIK jako urząd w pełni odpowiedzialny przed ciałem ustawodawczym, niezależny od administracji. Jednak ta jego względna niezależność trwała niedługo, już bowiem w 1952 r., wraz z ukonstytuowaniem się ustroju stalinowskiego, ustanowiono Ministerstwo Kontroli Państwowej. Od tej pory szef głównego urzędu kontroli był członkiem rady ministrów, w pełni uzależnionym od niej i od premiera, mimo że do jego obowiązków należał również nadzór nad wydatkami w ramach poszczególnych ministerstw, czego oczywiście nie mógł w tej sytuacji sumiennie wykonywać. Na czele nowego ministerstwa stało kolejno dwóch wysokich działaczy PZPR - generał Franciszek Jóźwiak i nauczyciel Roman Zambrowski. Ten dziwny wytwór powojennej myśli administracyjnej dotrwał tylko do 1957 r., kiedy na fali odwilży przywrócono NIK i podporządkowano ją - przynajmniej teoretycznie - Sejmowi. W 1976 r. znowu dokonano zmian w ustawie o tej instytucji, oddając nadzór nad nią prezesowi Rady Ministrów, przywracając więc stan sprzed 1957 r., choć bez zmiany nazwy, a szef NIK nie był tym razem ministrem. Sytuacja zmieniła się w 1980 r., kiedy to po raz kolejny Sejm stał się instytucją nadrzędną wobec NIK. Tak też pozostało do końca PRL oraz w III Rzeczypospolitej, co potwierdziła nowa ustawa z 1994 r.
M. G.-K.
Ilustracja: sporządzony w KC PZPR projekt reformy NIK i powstanie Ministerstwa Kontroli Państwowej, Polona, CC-BY-NC.