Stanisław Małachowski – ostatni sprawiedliwy I Rzeczypospolitej

Początki kariery politycznej młodego Stanisława nie należały do najłatwiejszych. Odebrał on wprawdzie dobre wykształcenie za sprawą kompetentnych guwernerów, jednak początkowo miał duże trudności z występowaniem publicznym. Modne wówczas przygotowanie wojskowe również go nie pociągało, ostatecznie zdjął więc mundur rotmistrza chorągwi pancernej. Doskonale rozumiał jednak znaczenie silnej armii w życiu państwa.

W 1764 r. związał się z potężnym stronnictwem konfederacji Czartoryskich, uczestniczył też w elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski. Król docenił swojego stronnika, odznaczając go kilkoma orderami, co oznaczało zarówno docenienie jego pracy, jak i poparcie dla przyszłych działań. Entuzjazm Małachowskiego wkrótce osłabł, był bowiem świadkiem ingerencji księcia Mikołaja Repnina w wewnętrzne sprawy Polski i blokowania przez niego koniecznych reform. Król wyraźnie stawiał na Rosjan. W tej sytuacji Małachowski wycofał się na pewien czas z życia publicznego.

Po kilku latach król zlecił mu misję uporządkowania systemu prawnego Rzeczypospolitej. Małachowski oddał w tej roli wielkie zasługi Trybunałowi Głównemu Koronnemu, którego został marszałkiem w 1774 r. Ukrócił korupcję i nadużycia popełniane przez ten organ. Historycy zgodnie podkreślają, że dzięki jego działaniom trybunał na powrót zyskał dawny szacunek w społeczeństwie. Następnie wszedł w skład Rady Nieustającej, najwyższego organu władzy administracyjnej, powołanego z inspiracji carycy Katarzyny II. Rada wprawdzie unowocześniła system zarządzania państwem, ale spowodowała osłabienie władzy monarszej i doprowadziła do dalszego uzależnienia Polski od rosnącej w siłę Rosji. Służba sprawie polskiej przyniosła Małachowskiemu kolejny zaszczyt – w 1782 r. został odznaczony najwyższym państwowym odznaczeniem – Orderem Orła Białego.

6 października 1788 r. został jednogłośnie wybrany na marszałka sejmu, który przeszedł do historii jako Sejm Czteroletni lub Sejm Wielki. Wybór Małachowskiego był nieprzypadkowy – jego kandydaturę zaaprobowało zarówno stronnictwo królewskie, dążące do wzmocnienia rządu dzięki ścisłemu sojuszowi z Rosją, jak i opozycja przeciwna uzależnieniu Polski od innych państw. Utrzymywał dobre stosunki z przedstawicielami obu stronnictw, a jednocześnie nie deklarował się jako przeciwnik króla Stanisława Poniatowskiego. Cieszył się ponadto nieposzlakowaną opinią, był uważany za człowieka wielkiej uczciwości i szczerego, oddanego patriotę.

Sejm podjął próbę uporządkowania sytuacji ustrojowej Rzeczypospolitej, wzmocnienia jej na drodze głębokich reform i uratowania jej niezależności. Było to zadanie trudne, zwłaszcza po pierwszym rozbiorze Polski dokonanym w 1772 r. drogą cesji części terytoriów na rzecz trzech potężnych sąsiadów – Rosji, Prus i Austrii. Sam Małachowski związał się z umiarkowanym skrzydłem Stronnictwa Patriotycznego (razem m.in. z Ignacym Potockim i Hugona Kołłątajem) dążącego do wzmocnienia suwerenności państwa. Postulował m.in. wprowadzenie dziedziczności tronu i utworzenie monarchii konstytucyjnej na wzór angielski. Dążył jednocześnie do zawarcia ugody z królem. Był również zwolennikiem rozszerzenia praw politycznych miast, współpracy szlachty i mieszczaństwa. Dał się poznać jako zwolennik uwłaszczenia chłopów (zdołał je przeprowadzić w całości w swoich posiadłościach), a także organizator opieki lekarskiej dla nich.

Już w styczniu 1789 r. sejm zniósł Radę Nieustającą, coraz mocniej nadzorowaną przez Rosjan, która stała się w zasadzie organem kontrolującym króla Poniatowskiego. Decyzja ta w praktyce oznaczała likwidację protektoratu rosyjskiego i dawała szansę na przeprowadzenie niezależnych reform. Armia rosyjska została zmuszona do ewakuacji z terytorium Rzeczypospolitej. We wrześniu tegoż roku powołano Deputację do Formy Rządu, na której czele stanął biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński. To właśnie przed tym organem postawiono zadanie opracowania projektu zmiany ustroju.

Najważniejszym dziełem Sejmu Czteroletniego, kierowanego przez Stanisława Małachowskiego, było uchwalenie Konstytucji 3 Maja, pierwszej w Europie nowoczesnej konstytucji państwa. To w jego mieszkaniu w pałacu Czapskich-Raczyńskich na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, w tajemnicy przed przeciwnikami reform, redagowano tekst ustawy. Marszałek przeforsował uchwalenie konstytucji przez sejm, był też jednym z sygnatariuszy aktu.

Dokument obowiązywał jedynie przez kilkanaście miesięcy. Małachowski, coraz bardziej rozgoryczony chwiejną postawą króla, tracił nadzieję na szczęśliwy obrót spraw. W maju 1792 r. część magnaterii w porozumieniu z Rosjanami zawiązała konfederację targowicką, sprzeciwiając się konstytucji. Konfederacja ta do dziś jest uznawana za symbol zdrady narodowej. Gdy Poniatowski przystąpił do targowiczan, Małachowski ogłosił akt potępiający konfederację, w którym zdecydowanie opowiedział się po stronie Sejmu Wielkiego. Stwierdzał w nim m.in.:

Wkrótce doszło do II rozbioru Polski. Odpowiedzią na ten akt był wybuch insurekcji kościuszkowskiej. Małachowski odmówił jednak poparcia dla powstania, ponieważ obawiał się zbyt radykalnych haseł głoszonych przez jego inicjatorów. Powstanie upadło i nie uratowało Polski przed ostatnim rozbiorem, w wyniku którego Polska zniknęła z mapy Europy.

Zrezygnowany Małachowski udał się na emigrację, jednak po powrocie do Krakowa został aresztowany przez władze austriackie i więziony przez kilka miesięcy. Pobyt w więzieniu przyniósł mu wielu zwolenników i uczynił z niego symbol walki o sprawę polską.

Nadzieję na niepodległość odżyły na początku XIX w., zwłaszcza po błyskotliwych zwycięstwach Napoleona nad Prusami. W 1807 r. cesarz Francuzów utworzył quasi-niezależne Księstwo Warszawskie, stanowiące namiastkę niepodległej Polski. Cesarz mianował nobliwego polityka prezesem Komisji Rządzącej, tymczasowego rządu księstwa. Małachowski sprzeciwiał się jednak wprowadzeniu ustaw, m.in. Kodeksu Napoleona. Do końca życia był też zwolennikiem reaktywowania Konstytucji 3 Maja, co jednak coraz częściej spotykało się z niezrozumieniem.

Stanisław Małachowski w niespokojnych dla Rzeczypospolitej czasach nie odznaczył się męstwem na polu bitwy, ale wielkie uznanie w oczach współczesnych i potomnych przyniosła mu jego obywatelska postawa, niezłomność, prawość i determinacja w pracy na rzecz ojczyzny. Nie szczędził prywatnego majątku, by wspierać skarb państwa i rozbudowę armii. Doceniając zasługi Małachowskiego już za życia, przyrównywano go do ateńskiego polityka – Arystydesa Sprawiedliwego. Zmarł 29 grudnia 1809 r. w wieku 74 lat.