Przemysł II – zapomniany król Polski
czas czytania:
Według popularnej opinii pierwszym królem Polski po zapoczątkowanym przez testament Bolesława III Krzywoustego rozbiciu dzielnicowym był Władysław Łokietek. Jednak 25 lat wcześniej odbyła się koronacja innego Piasta.
Pochodzący z wielkopolskiej linii Piastów Przemysł urodził się 14 października 1257 r. w Poznaniu jako syn Przemysła I i Elżbiety, córki śląskiego księcia, Henryka II Pobożnego. Para miała pięcioro dzieci, lecz Przemysław był ich jedynym synem. Przemysł I nie doczekał jednak narodzin wyczekiwanego syna, gdyż zmarł cztery i pół miesiąca wcześniej. Młodym Przemysłem opiekowała się matka, a władzę regencyjną w księstwie w imieniu małoletniego sprawował jego stryj Bolesław, książę kaliski.
W 1265 r. zmarła matka Przemysła, a stryj przejął pełną opiekę nad małoletnim księciem. Siedem lat później Przemysł zdobył swoje pierwsze doświadczenie militarne, kiedy to stryj ustanowił go nominalnym dowódcą wyprawy na Brandenburgię, która zakończyła się sukcesem. Już po osiągnięciu głównego celu wyprawy, książę zdołał z częścią swoich sił zdobyć gród, którego nieliczna załoga poddała się w zamian za możliwość swobodnego odejścia. Wkrótce Przemysł wziął udział w kolejnej kampanii skierowanej przeciwko Brandenburczykom. Połączone siły wielkopolskie i pomorskie zdobyły wówczas Gdańsk i wyparły przeciwnika z Pomorza.
W 1265 r. zmarła matka Przemysła, a stryj przejął pełną opiekę nad małoletnim księciem. Siedem lat później Przemysł zdobył swoje pierwsze doświadczenie militarne, kiedy to stryj ustanowił go nominalnym dowódcą wyprawy na Brandenburgię, która zakończyła się sukcesem. Już po osiągnięciu głównego celu wyprawy, książę zdołał z częścią swoich sił zdobyć gród, którego nieliczna załoga poddała się w zamian za możliwość swobodnego odejścia. Wkrótce Przemysł wziął udział w kolejnej kampanii skierowanej przeciwko Brandenburczykom. Połączone siły wielkopolskie i pomorskie zdobyły wówczas Gdańsk i wyparły przeciwnika z Pomorza.
Samodzielny książę poznański
Coraz starszemu Przemysłowi zaczęła ciążyć opieka stryja. W 1273 r. dążenia księcia do przejęcia ojcowizny skłoniły Bolesława do umieszczenia go w areszcie domowym w Gnieźnie, lecz ten zdołał zbiec z niewoli. Po ucieczce Przemysł udał się na Dolny Śląsk, gdzie zawarł sojusz z księciem wrocławskim Henrykiem IV Prawym – politycznym przeciwnikiem Bolesława (w konflikcie między królem Czech a królem Węgier książęta śląscy należeli do obozu Przemyślidów, a Bolesław był stronnikiem Arpadów). Konflikt jednak nie eskalował i jeszcze w tym samym roku Przemysł pogodził się ze stryjem, a ten oddał mu księstwo poznańskie we władanie. Niestety, o pierwszych latach jego samodzielnych rządów we własnej dzielnicy wiemy bardzo niewiele. Więcej światła na jego panowanie rzuca nam jego polityka zewnętrzna.
Przemysł pozostawał w bliskich relacjach z Henrykiem Prawym. Kiedy książę wrocławski został uwięziony przez księcia legnickiego Bolesława II Rogatkę, który chciał wymusić na nim ustępstwa terytorialne (był to częsty zabieg stosowany przez książąt doby rozbicia dzielnicowego), Przemysł stanął na czele połączonych wojsk poznańskich, wrocławskich i głogowskich, aby uwolnić Henryka. 24 kwietnia 1277 r. doszło do krwawej, całodniowej bitwy zakończonej zwycięstwem Rogatki, a sam książę poznański trafił na krótki czas do niewoli. Henryk IV nie miał wyboru – musiał spełnić żądania księcia legnickiego, a sytuację na Śląsku uspokoił dopiero król czeski, Przemysław II Ottokar.
Przemysł pozostawał w bliskich relacjach z Henrykiem Prawym. Kiedy książę wrocławski został uwięziony przez księcia legnickiego Bolesława II Rogatkę, który chciał wymusić na nim ustępstwa terytorialne (był to częsty zabieg stosowany przez książąt doby rozbicia dzielnicowego), Przemysł stanął na czele połączonych wojsk poznańskich, wrocławskich i głogowskich, aby uwolnić Henryka. 24 kwietnia 1277 r. doszło do krwawej, całodniowej bitwy zakończonej zwycięstwem Rogatki, a sam książę poznański trafił na krótki czas do niewoli. Henryk IV nie miał wyboru – musiał spełnić żądania księcia legnickiego, a sytuację na Śląsku uspokoił dopiero król czeski, Przemysław II Ottokar.
Władca Wielkopolski
Jeszcze w 1277 r. Przemysł brał udział w zjeździe książąt polskich w Opawie, zorganizowanym przez Ottokara. Co prawda, książę nie uczestniczył w bitwie pod Suchymi Krutami, zakończonej klęską i śmiercią króla czeskiego, ale prawdopodobnie wysłał posiłki swojemu sprzymierzeńcowi. W tym czasie Przemysł przebywał w Lądzie, gdzie na prośbę stryja (prowadzącego wówczas udaną wyprawę zbrojną przeciwko margrabiemu brandenburskiemu Ottonowi V Długiemu) pełnił funkcję arbitra w sporze między pewnymi książętami.
W kwietniu 1279 r. zmarł Bolesław Pobożny, wcześniej jednak zdołał przekazać władzę swojemu bratankowi. W ten sposób Przemysł II objął rządy nad całą ojcowizną. Położenie geopolityczne dzielnicy wielkopolskiej było szczególne. Graniczyła ona ze wszystkimi ziemiami piastowskimi oraz terytoriami niegdyś należącymi do królestwa polskiego. W granicach księstwa znajdowało się też Gniezno wraz z pierwszą metropolią kościelną, mające znaczenie symboliczne jako kolebka polskiej państwowości. Przejęcie władzy odbyło się w całej Wielkopolsce bez przeszkód, a granice księstwa nie uległy większym zmianom przez cały okres panowania Przemysła.
Do 1281 r. książę utrzymywał przyjazne stosunki z sąsiadami, jednak sytuacja zmieniła się w lutym tegoż roku, kiedy przybył na zjazd zorganizowany przez Henryka Prawego. Wówczas Przemysł i dwaj inni książęta zostali przez Henryka uwięzieni, ponieważ chciał on wymusić na nich ustępstwa terytorialne. Sytuacja musiała być dla Przemysła zaskakująca, bo przecież cztery lata wcześniej stał on na czele wyprawy mającej uwolnić porwanego Henryka. Teraz pozbawiony wyboru musiał przystać na warunki księcia wrocławskiego.
W kwietniu 1279 r. zmarł Bolesław Pobożny, wcześniej jednak zdołał przekazać władzę swojemu bratankowi. W ten sposób Przemysł II objął rządy nad całą ojcowizną. Położenie geopolityczne dzielnicy wielkopolskiej było szczególne. Graniczyła ona ze wszystkimi ziemiami piastowskimi oraz terytoriami niegdyś należącymi do królestwa polskiego. W granicach księstwa znajdowało się też Gniezno wraz z pierwszą metropolią kościelną, mające znaczenie symboliczne jako kolebka polskiej państwowości. Przejęcie władzy odbyło się w całej Wielkopolsce bez przeszkód, a granice księstwa nie uległy większym zmianom przez cały okres panowania Przemysła.
Do 1281 r. książę utrzymywał przyjazne stosunki z sąsiadami, jednak sytuacja zmieniła się w lutym tegoż roku, kiedy przybył na zjazd zorganizowany przez Henryka Prawego. Wówczas Przemysł i dwaj inni książęta zostali przez Henryka uwięzieni, ponieważ chciał on wymusić na nich ustępstwa terytorialne. Sytuacja musiała być dla Przemysła zaskakująca, bo przecież cztery lata wcześniej stał on na czele wyprawy mającej uwolnić porwanego Henryka. Teraz pozbawiony wyboru musiał przystać na warunki księcia wrocławskiego.
Książę krakowski
Do przełomu w karierze politycznej Przemysła doszło w 1290 r., kiedy niespodziewanie zmarł Henryk IV Prawy. Książę wrocławski był wówczas także księciem krakowskim, aspirującym do koronacji królewskiej. W testamencie Henryk podzielił swoje władztwo między krewnych, a wśród beneficjentów niespodziewanie znalazł się Przemysł II. Zgodnie z wolą zmarłego, otrzymał on księstwo krakowskie i sandomierskie, co formalnie czyniło go nominalnym zwierzchnikiem polskich książąt. Dlaczego Henryk zdecydował się przekazać Kraków właśnie Przemysłowi? Łączyło ich bliskie pokrewieństwo – matka Przemysła i ojciec Henryka byli rodzeństwem. Jednak więzy krwi nie wydają się dostatecznym powodem, zwłaszcza że ich relacje nie były najlepsze. Na taką decyzję mógł wpłynąć Jakub Świnka, arcybiskup gnieźnieński i bliski współpracownik Przemysła, który przebywał we Wrocławiu krótko przez śmiercią Henryka.
Po objęciu tronu krakowskiego Przemysł zapewne zaczął myśleć o koronie. W królewskim mieście nie zabawił jednak długo – jeszcze w październiku 1290 r. opuścił Kraków, by już nigdy do niego nie wrócić. O ambitnych planach świadczy jednak fakt, że książę zabrał ze sobą insygnia królewskie. Dlaczego Przemysł opuścił Małopolskę? Roszczenia do niej wysunął czeski książę, Wacław II. Co prawda, podstawa prawna jego żądań była z polskiego punktu widzenia wątła, ale siła militarna, wpływy, a nawet bliskość kulturowa sprawiły, że Wacław stał się niebezpiecznym rywalem, a Przemysł nie miał dostatecznych sił, by móc się z nim mierzyć.
Po objęciu tronu krakowskiego Przemysł zapewne zaczął myśleć o koronie. W królewskim mieście nie zabawił jednak długo – jeszcze w październiku 1290 r. opuścił Kraków, by już nigdy do niego nie wrócić. O ambitnych planach świadczy jednak fakt, że książę zabrał ze sobą insygnia królewskie. Dlaczego Przemysł opuścił Małopolskę? Roszczenia do niej wysunął czeski książę, Wacław II. Co prawda, podstawa prawna jego żądań była z polskiego punktu widzenia wątła, ale siła militarna, wpływy, a nawet bliskość kulturowa sprawiły, że Wacław stał się niebezpiecznym rywalem, a Przemysł nie miał dostatecznych sił, by móc się z nim mierzyć.
Droga go tronu królewskiego
Do znacznego wzmocnienia pozycji Przemysła doszło cztery lata później, kiedy odziedziczył Pomorze Gdańskie po zmarłym władcy Mściwoju II. Jako dux Polonie et Pomoranie Przemysł stał się najsilniejszym wśród władców piastowskich, a jego plany królewskie stały się realne.
Przemysł i jego trzecia żona, Małgorzata Brandenburska, zostali koronowani na króla i królową Polski przez arcybiskupa Jakuba Świnkę 26 czerwca 1295 r. w archikatedrze gnieźnieńskiej. Była to pierwsza koronacja polskiego władcy od 219 lat. Mimo protestów dyplomatycznych Wacława II koronacja spotkała się z ogólnym uznaniem. Nie wiadomo, czy papież Bonifacy VIII wyraził na nią zgodę, lecz skoro Polska była de facto królestwem, taka zgoda nie była wymagana. Do pełnego zjednoczenia Polski droga była jednak daleka. W skład królestwa Przemysła wchodziły jedynie Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, a Małopolska pozostawała w rękach czeskich.
Przemysł i jego trzecia żona, Małgorzata Brandenburska, zostali koronowani na króla i królową Polski przez arcybiskupa Jakuba Świnkę 26 czerwca 1295 r. w archikatedrze gnieźnieńskiej. Była to pierwsza koronacja polskiego władcy od 219 lat. Mimo protestów dyplomatycznych Wacława II koronacja spotkała się z ogólnym uznaniem. Nie wiadomo, czy papież Bonifacy VIII wyraził na nią zgodę, lecz skoro Polska była de facto królestwem, taka zgoda nie była wymagana. Do pełnego zjednoczenia Polski droga była jednak daleka. W skład królestwa Przemysła wchodziły jedynie Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, a Małopolska pozostawała w rękach czeskich.
Do znacznego wzmocnienia pozycji Przemysła doszło cztery lata później, kiedy odziedziczył Pomorze Gdańskie po zmarłym władcy Mściwoju II. Jako dux Polonie et Pomoranie Przemysł stał się najsilniejszym wśród władców piastowskich, a jego plany królewskie stały się realne.
Przemysł i jego trzecia żona, Małgorzata Brandenburska, zostali koronowani na króla i królową Polski przez arcybiskupa Jakuba Świnkę 26 czerwca 1295 r. w archikatedrze gnieźnieńskiej. Była to pierwsza koronacja polskiego władcy od 219 lat. Mimo protestów dyplomatycznych Wacława II koronacja spotkała się z ogólnym uznaniem. Nie wiadomo, czy papież Bonifacy VIII wyraził na nią zgodę, lecz skoro Polska była de facto królestwem, taka zgoda nie była wymagana. Do pełnego zjednoczenia Polski droga była jednak daleka. W skład królestwa Przemysła wchodziły jedynie Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, a Małopolska pozostawała w rękach czeskich.
Rządy królewskie Przemysła trwały zaledwie siedem i pół miesiąca. 8 lutego 1296 r. 39-letni Przemysł II został zamordowany podczas nieudanej próby porwania podjętej z inicjatywy Brandenburczyków. Według prawdopodobnego przebiegu zdarzeń Otto IV ze Strzałą i jego brat Konrad, informowani przez zdrajców z otoczenia króla, chcieli go porwać i uwięzić, by wymusić na nim rezygnację z praw do Pomorza. Porwanie nie przebiegało jednak zgodnie z planem. Zaskoczona straż przyboczna z królem na czele stawiła czoła napastnikom, których było zbyt wielu. Przemysł, zanim dał się pojmać, odniósł liczne rany. Ranny jeniec opóźniał ucieczkę, napastnicy zdecydowali się więc dobić monarchę i porzucić ciało.
Polska znowu została pozbawiona króla, a jego władztwo podzielono. Do kolejnej koronacji i trwałego zjednoczenia ziem polskich doszło dopiero w 1320 r. Dokonał tego Władysław Łokietek, przedstawiciel kujawskiej linii Piastów.
Przemysł i jego trzecia żona, Małgorzata Brandenburska, zostali koronowani na króla i królową Polski przez arcybiskupa Jakuba Świnkę 26 czerwca 1295 r. w archikatedrze gnieźnieńskiej. Była to pierwsza koronacja polskiego władcy od 219 lat. Mimo protestów dyplomatycznych Wacława II koronacja spotkała się z ogólnym uznaniem. Nie wiadomo, czy papież Bonifacy VIII wyraził na nią zgodę, lecz skoro Polska była de facto królestwem, taka zgoda nie była wymagana. Do pełnego zjednoczenia Polski droga była jednak daleka. W skład królestwa Przemysła wchodziły jedynie Wielkopolska i Pomorze Gdańskie, a Małopolska pozostawała w rękach czeskich.
Rządy królewskie Przemysła trwały zaledwie siedem i pół miesiąca. 8 lutego 1296 r. 39-letni Przemysł II został zamordowany podczas nieudanej próby porwania podjętej z inicjatywy Brandenburczyków. Według prawdopodobnego przebiegu zdarzeń Otto IV ze Strzałą i jego brat Konrad, informowani przez zdrajców z otoczenia króla, chcieli go porwać i uwięzić, by wymusić na nim rezygnację z praw do Pomorza. Porwanie nie przebiegało jednak zgodnie z planem. Zaskoczona straż przyboczna z królem na czele stawiła czoła napastnikom, których było zbyt wielu. Przemysł, zanim dał się pojmać, odniósł liczne rany. Ranny jeniec opóźniał ucieczkę, napastnicy zdecydowali się więc dobić monarchę i porzucić ciało.
Polska znowu została pozbawiona króla, a jego władztwo podzielono. Do kolejnej koronacji i trwałego zjednoczenia ziem polskich doszło dopiero w 1320 r. Dokonał tego Władysław Łokietek, przedstawiciel kujawskiej linii Piastów.
Bibliografia
Baszkiewicz Jan, Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku, Warszawa 1954.
Baszkiewicz Jan, Rola Piastów w procesie zjednoczenia państwowego Polski, [w:] Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, red. R. Heck, Wrocław 1975, s. 49–68.
Jasiński Kazimierz, Przemysł II (1257–1296), książę wielkopolski, krakowski, pomorski, król polski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 28, Wrocław 1984–1985.
Krzyżanowska Jadwiga (red.), Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, Poznań 1997.
Nowacki Bronisław, Przemysł II. Odnowiciel Korony Polskiej (1257–1296), Kraków 2017.
Szczur Stanisław, Historia Polski – średniowiecze, Kraków 2021.
Targański Tomasz, Piastowie. Walka o tron 1138–1320, Kraków 2022.
Baszkiewicz Jan, Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku, Warszawa 1954.
Baszkiewicz Jan, Rola Piastów w procesie zjednoczenia państwowego Polski, [w:] Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, red. R. Heck, Wrocław 1975, s. 49–68.
Jasiński Kazimierz, Przemysł II (1257–1296), książę wielkopolski, krakowski, pomorski, król polski, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 28, Wrocław 1984–1985.
Krzyżanowska Jadwiga (red.), Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, Poznań 1997.
Nowacki Bronisław, Przemysł II. Odnowiciel Korony Polskiej (1257–1296), Kraków 2017.
Szczur Stanisław, Historia Polski – średniowiecze, Kraków 2021.
Targański Tomasz, Piastowie. Walka o tron 1138–1320, Kraków 2022.
Jędrzej Gumiński