„Najwyżej parę babek pokrzyczy” –
walka o krzyż
w Nowej Hucie

Październikowa „odwilż” nie trwała długo. Już kilka miesięcy później, po ugruntowaniu pozycji komunistów w wyborach do sejmu, Kościół z prymasem Stefanem Wyszyńskim na czele ponownie stał się dla rządzących zagrożeniem i bezpośrednim wrogiem. Nie tylko jako instytucja, ale również w wymiarze ideologicznym i kulturowym. Partyjnych decydentów nowohucki krzyż zaczął kłuć w oczy. W kwietniu 1960 r. miało miejsce pierwsze udokumentowane spotkanie osób zainteresowanych jego usunięciem z placu budowy. „Już wcześniej postanowiono, że na miejscu, gdzie miał stanąć kościół, powstanie szkoła zbudowana w ramach akcji Tysiąc Szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego. Ustalono więc, że wobec planu wmurowania kamienia węgielnego pod przyszłą szkołę stojący tam krzyż trzeba usunąć” – wskazywał Paduchowski. Administrator parafii ks. Mieczysław Satora zaczął być wzywany do krakowskiego Wydziału do spraw Wyznań, gdzie namawiano go do pozbycia się krzyża. Szef lokalnej administracji wyznaniowej stwierdził w pewnym momencie, że jeśli sama parafia nie przeprowadzi tej operacji, to „usuniemy go sami, najwyżej parę babek pokrzyczy”.

Krzyż znowu stał stabilnie na swoim miejscu. Gęstniejący wokół niego tłum obłożył go setkami kwiatów i świec. Tuż obok stanęła puszka – symbol walki o budowę kościoła w tym miejscu. Ludzie zaczęli się głośno modlić i śpiewać pieśni kościelne. Jeden z kręcących się w pobliżu chłopców przybił do krzyża święte obrazki. Wkrótce dołączyły do nich różnego rodzaju plakaty o charakterze politycznym: „Pragniemy wolności wyznania – katolicy Nowej Huty” czy „Katolicy, brońmy wolności sumienia i wyznania”. Wśród protestujących kręcili się tajniacy, z ukrycia robiący zdjęcia najaktywniejszym obrońcom krzyża. Wcześniej otrzymali zadanie „obserwacji wypadków, robienia dywersji i dyskretnego zatrzymania niektórych osób”. W tłumie pojawiły się również osoby głośno domagające się usunięcia krzyża i krytykujące postawę jego obrońców. Tego typu głosy prowokowały agresję. Kilkukrotnie doszło do przepychanek. Wśród poturbowanych znalazły się m.in. osoby błędnie zidentyfikowane jako członkowie brygady wcześniej wykopującej krzyż. Jednak z wyjątkiem kilku incydentów, jak odnotował szef miejscowej Milicji Obywatelskiej, tłum znajdujący się pod krzyżem (około 300 osób) „zachowywał się bezkonfliktowo”. 

Mimo że pod krzyżem panował względy spokój, komuniści podjęli decyzję o wysłaniu ZOMO. O jedenastej doszło do pierwszej nieudanej próby rozpędzenia tłumu. Jak ocenił tę decyzję jeden z wysokich rangą funkcjonariuszy SB, zachowanie zomowców jedynie „rozzuchwaliło tłum”. Obrońców krzyża stale przybywało. W połowie dnia było ich już około tysiąca – wśród nich wiele dzieci i nastolatków. Na skutek kolejnych prowokacji i chaotycznych ataków ZOMO w godzinach popołudniowych doszło do walk ulicznych. Około półtora tysiąca osób ruszyło w kierunku miejsca zgrupowania milicjantów. Funkcjonariusze zostali obrzuceni kamieniami i otoczeni. Pięciokrotnie próbowali uciekać, nie mogli jednak wsiąść do swoich wozów – istniało zagrożenie, że demonstranci przewrócą je lub podpalą. W tym momencie, jak pisał Paduchowski, to demonstranci „mieli przewagę i wpływali na bieg wydarzeń, przy czym ich działania były całkowicie spontaniczne i pozbawione jakiegokolwiek kierownictwa”.

Sytuacja ta nie trwała długo. Oddziały milicji przegrupowały się i zgodnie z partyjnymi wytycznymi zaatakowały około czterech tysięcy osób modlących się pod krzyżem – głównie kobiety i dzieci. Użyto gazu łzawiącego, pałek i armatek wodnych. Ludzie w panice chowali się w okolicznych bramach. Walki trwały do godziny trzeciej nad ranem. Funkcjonariusze nie tylko bili demonstrantów. Nierzadko używali także broni palnej, przeważnie jednak strzelając w celach ostrzegawczych. Liczba poszkodowanych cywili do dziś nie jest znana. Rannych zostało ponad 180 milicjantów, w tym 15 ciężko. Zatrzymano 493 osoby. Większość stanowili uczestnicy manifestacji schwytani 27 i 28 kwietnia. Jeden z nich tak wspominał po latach obławę, do której doszło w jednym z hoteli robotniczych:

Sytuację w dzielnicy uspokoiła interwencja bezpośrednio zaangażowanego w sprawę biskupa pomocniczego krakowskiego, Karola Wojtyły. Hierarcha był gotów przystać na usunięcie krzyża z rogu ulic Marksa i Majakowskiego, w zamian za wskazanie przez komunistów innej lokalizacji na budowę kościoła. Ostatecznie okazało się, że miejsca starczy „dla wszystkich”. Kościół pojawił się w miejscu bieńczyckiej kaplicy, w latach osiemdziesiątych stając się schronieniem dla miejscowych opozycjonistów. Krzyż pozostał tam, gdzie go postawiono. A w jego cieniu wzniesiono szkołę – kolejną na mapie Polski Ludowej tysiąclatkę.