Marian Kukiel – żołnierz, profesor, emigrant

Na Uniwersytecie Lwowskim zetknął się z jednym z najwybitniejszych polskich dziejopisów, Szymonem Askenazym (1865–1935), profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza i autorem książki o męczenniku za sprawę polską, Walerianie Łukasińskim. Profesor Askenazy zgromadził wokół siebie krąg młodych badaczy, którzy z czasem stali się znani jako „szkoła Askenazego”. W skład tego grona oprócz Kukiela wchodzili m.in. Włodzimierz Dzwonkowski, Natalia Gąsiorowska, Władysław Konopczyński, Henryk Mościcki i Bronisław Pawłowski.

Marian Kukiel obronił w 1909 r. dysertację doktorską pt. „Wyprawa Deniski”, której fragment w tym samym roku opublikował w „Bibliotece Warszawskiej”. Wkrótce wydał ją także w rozszerzonej wersji pt. „Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797”, w serii zainspirowanej przez Szymona Askenazego. Łączyły ich wówczas rzeczywiście relacje mistrz–uczeń, co widać ze wspomnienia pośmiertnego, opublikowanego przez Kukiela w najpoważniejszym przedwojennym miesięczniku, „Przeglądzie Współczesnym”.

Jeden z polskich historyków pisał o Marianie Kukielu, że „łączył pióro z szablą”. Już w czasie studiów uniwersyteckich związał się z organizacjami nawiązującymi swym programem i działalnością do tradycji niepodległościowych. W 1908 r. współtworzył wspólnie z Kazimierzem Sosnkowskim i Władysławem Sikorskim legalny w Galicji Związek Walki Czynnej, mający wspierać przyszły zryw przeciw Rosji. Marian Kukiel najprawdopodobniej wymyślił nazwę tej organizacji oraz sformułował jej program. Był również członkiem Związku Strzeleckiego. W ciągu kolejnych lat ukończył Szkołę Oficerską „Strzelca” i realizował się jako publicysta. Nawet w tych przedwojennych latach dominowała w nim jednak badawcza pasja historyka. Historyczne studia Mariana Kukiela ukazywały się do wybuchu I wojny światowej m.in. w „Bibliotece Warszawskiej”, „Kwartalniku Historycznym” i „Tygodniku Ilustrowanym”.

W 1912 r. została wydana nakładem Zdzisława Rzepeckiego i spółki popularna, przepięknie ilustrowana praca „Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795–1815”. W przededniu wybuchu wielkiej wojny książka ta odegrała podwójną rolę. Była rzetelnym źródłem informacji na temat udziału polskich żołnierzy w wojnach napoleońskich. A zarazem, przywołując doświadczenia sprzed 100 lat, krzewiła postawę patriotyczną wśród Polaków i rozbudzała wiarę w odzyskanie niepodległości dzięki czynnej walce.

Książka okazała się prawdziwą rewelacją. Jeszcze w 1912 r. doczekała się drugiego wydania. Oddziaływała na czytelników przez lata. Wybitny mediewista Jerzy Kłoczowski w 2008 r. wspominał o jej lekturze, gdy jako nastolatek czytał ją po raz pierwszy:

W niepodległej Polsce Marian Kukiel brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Doświadczenia z tych wydarzeń zaważyły na jego karierze, a także zaowocowały wieloma pracami. Za zasługi wojenne został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari. W okresie 1920–1923 kierował pracami Biura Historycznego Sztabu Generalnego. Po dwóch latach służby jako dowódca 13. Dywizji Piechoty został szefem Wojskowego Biura Historycznego. W tej placówce z jego inicjatywy (od 1923 r. był już w stopniu generała brygady) prowadzono badania nad wojną polsko-bolszewicką 1919–1920. W okresie służby w armii II RP napisał też jedno ze swych najbardziej znanych dzieł, czyli „Zarys historii wojskowości w Polsce”. Po raz pierwszy książka ukazała się w 1921 r. Następnie autor uzupełniał, zmieniał i poprawiał swoją pracę, a także publikował kolejne jej wydania. Jest to nieodłączne kompendium badaczy dziejów wojskowych, określane jako „biblia polskiego historyka wojskowego”, wznawiane do dziś (ostatnie wydanie ukazało się w 2006 r.).

Opublikowany przez niego na łamach „Bellony” artykuł „Pierwsza wytyczna operacji warszawskiej” stał się jednak powodem konfliktu z Józefem Piłsudskim – w roku 1920 Naczelnym Wodzem, wywierającym zasadniczy wpływ na polskie życie polityczne lat niepodległości. W swoim artykule Marian Kukiel podkreślał rolę gen. Tadeusza Rozwadowskiego w planowaniu operacji warszawskiej. Wpisywało się to (być może nawet wbrew zamiarom autora szkicu) w uruchomioną przez środowiska niechętne Piłsudskiemu kampanię umniejszania lub negowania jego zasług. Nic zatem dziwnego, że po przewrocie majowym w 1926 r., w następstwie którego do władzy doszedł Piłsudski ze swymi zwolennikami, Kukiela przeniesiono w stan nieczynny, a z czasem w stan spoczynku.

Po przewrocie majowym Marian Kukiel przeniósł się do Krakowa. W 1927 r. habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim i został docentem historii nowożytnej tej uczelni. Tu wykładał do wybuchu II wojny światowej, od 1935 r. już jako profesor. W 1930 r. objął stanowisko dyrektora Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Funkcję tę pełnił do 1939 r. W Muzeum Książąt Czartoryskich łączył pracę organizacyjną i naukową; nic dziwnego, zważywszy, że muzeum miało kolekcję niesłychanie interesującą dla historyka zajmującego się dziejami nowożytnymi, szczególnie wiekiem XVIII i XIX. Zaowocowało to podjęciem badań nad historią rodziny Czartoryskich.

W konsekwencji na wiek XVIII i XIX przesunęły się również zainteresowania naukowe Kukiela. Głównym polem badań profesora stały się tematyka insurekcyjna oraz czasy napoleońskie. W 1927 r. opublikował (jeszcze nakładem Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego) „Wojny napoleońskie”, a dwa lata później rozprawę poświęconą bitwie pod Maciejowicami. W 1929 r. ukazało się kolejne wydanie „Zarysu historii wojskowości”, a po ośmiu latach dwutomowe dzieło, być może najwybitniejsze w dorobku Mariana Kukiela, „Wojna 1812 roku”. W okresie przedwojennym poczyniono starania o przetłumaczenie jej na język francuski.

Jednak pracę nad przekładem przerwał wybuch II wojny światowej, w późniejszym okresie niestety do tych prac nie powrócono. Postulat wydania tej książki w przekładach na język francuski, a także angielski wydaje się wciąż aktualny.

„Wojna 1812 roku” należy do kanonu historiografii europejskiej. Współczesny polski historyk historiografii pisał o tej pracy:

Gdy wybuchła II wojna światowa, Marian Kukiel zgłosił się do wojska. Brał udział w obronie Lwowa przed Niemcami i Sowietami. W końcu października przedostał się do Francji, gdzie oddał się do dyspozycji gen. Władysława Sikorskiego.

Generałów łączyła wieloletnia przyjaźń. Sikorski mianował Mariana Kukiela zastępcą ministra spraw wojskowych, a 3 maja 1940 r. awansowano go do stopnia generała dywizji. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii generał objął dowództwo I Korpusu Polskiego w Szkocji. Następnie we wrześniu 1942 r. został ministrem obrony narodowej. Funkcję tę pełnił do 1949 r.

Jako szef MON 17 kwietnia 1943 r. Marian Kukiel skierował do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie pismo, w którym żądał wyjaśnienia okoliczności śmierci polskich oficerów w Katyniu. Krakowski uczony Marian Plezia pisał po latach:

Gdy wojna dobiegła końca, Marian Kukiel otrzymał wezwanie od rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego do powrotu. Historyk zdecydował się jednak pozostać na emigracji. Badacze londyńskiego okresu jego życia podkreślają, że rezygnacja z powrotu do Polski była w pełni świadoma. Pojałtański porządek był przez niego i jemu podobnych nie do zaakceptowania. Uznał więc, że będzie służyć sprawie polskiej poza granicami ojczyzny.

Pozostając na emigracji, Marian Kukiel skupił swoje wysiłki na organizacji tamtejszego życia naukowego oraz – przede wszystkim – na pracy badawczej. Był współtwórcą powstałego w 1945 r. Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego (obecnie Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego) w Londynie. Wykładał także w powstałym w 1949 r. z inicjatywy Oskara Haleckiego Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie. Organizował Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii, utworzone w 1946 r., a siedem lat później przekształcone w Polskie Towarzystwo Historyczne na Obczyźnie. Pełnił funkcję prezesa tego towarzystwa od momentu jego utworzenia aż do swojej śmierci w 1973 r.

Przez 28 lat życia na emigracji opublikował wiele ważnych prac. Wtedy też powrócił do projektu napisania biografii księcia Adama Czartoryskiego, który podjął już w czasach, gdy kierował Muzeum Książąt Czartoryskich. W 1950 r. nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu opublikował esej „Książę Adam”, o którym z zachwytem pisał Jerzy Skowronek w 1993 r.: