Kurier Jan Karski –
w 10. rocznicę śmierci

Materiały w postaci mikrofilmów ukryte zostały  w kluczu, który – jak opisywała  zachowana do dziś instrukcja – „należy w trzech równych odstępach od środka nadpiłować i ostrożnie łamać. Nie piłować do próżni. Grubość ścianki 1–1,5 mm”.

Podróż przez Berlin do Paryża odbyła  się bez większych  przygód. Rzekomy francuski robotnik udawał ból zęba, żeby nie być nagabywanym przez innych pasażerów. W Paryżu przekazał klucz z mikrofilmami  szefowi zakonspirowanej komórki wywiadu. Potem wyruszył w kierunku granicy hiszpańskiej. Kilka dni zajęło przejście przez ośnieżone Pireneje, co dla polskiego emisariusza nie było niczym nowym – wszak  Karski zaprawiony już był  w górskich wędrówkach  –  i wreszcie dotarł do Hiszpanii.  Tu polskiego emisariusza przejęli agenci wywiadu amerykańskiego i z ich pomocą  dociera do portu w  Algeciras.  Tam czekał  już na niego brytyjski statek, który przewiózł  go do Gibraltaru. W połowie listopada  emisariusz z Warszawy zameldował  się w Londynie. Jest dumny ze swego wyczynu. Pobił kurierski rekord. Cała podróż między Warszawą a Londynem trwała  21 dni.

Przyjazd Karskiego do Londynu został utrzymany w tajemnicy. Wszak zgodnie z planami miał on niebawem powrócić do kraju. Zostaje jednak natychmiast przyjęty przez najwyższych dostojników polskiego rządu, w tym generała Sikorskiego.

Pierwsza rozmowa jest bardzo krótka. Następnego dnia generał wyjeżdża. Oficjalnie na „inspekcję oddziałów wojskowych” w rzeczywistości do Waszyngtonu na rozmowy z prezydentem Rooseveltem. Emisariusz dowiedział się jedynie, że za swe działania odznaczony został najwyższym  odznaczeniem wojskowym Rzeczypospolitej  Orderem Virtuti Militari. Na polecenie generała ma sporządzić szczegółowy raport. W ciągu wielu następnych dni Karski dyktuje swój raport  maszynistce.

Zachowany do dziś „Raport Karskiego” to jedno z najważniejszych źródeł do dziejów okupacji w Polsce. Po kilku tygodniach, w czasie których przeszedł też operacje mającą zlikwidować blizny na nadgarstkach po nieudanej próbie samobójstwa, a także po zabiegach dentystycznych – w śledztwie w Preszowie wybito mu większość zębów – Karski zaczyna spotykać się z działaczami politycznymi. Nadal jednak nie ma możliwości wykonania tej części misji, która w jego opinii miała największe znaczenie: poinformowanie zarówno działaczy  żydowskich, jak i władz alianckich o dokonującej się Zagładzie.

Skarży się na to samemu Sikorskiemu, który po powrocie z USA zaprasza młodego porucznika do domu na kolację. Sikorski gdy to usłyszał, wybuchnął gniewem. Karski nie wiedział bowiem, że przygotowany w Warszawie raport, który dotarł z Paryża już wówczas, gdy on przedzierał się przez ośnieżone Pireneje, został już spożytkowany. Na jego podstawie, a także na podstawie informacji, które Karski sam przedstawił, sporządzona została obszerna nota do rządów państw sprzymierzonych. W nocie tej  minister spraw zagranicznych Edward Raczyński pisał w imieniu polskiego rządu:

„Najnowsze doniesienia dają przerażający obraz sytuacji, w jakiej znaleźli się Żydzi polscy. Stosowane w ciągu ostatnich kilku miesięcy nowe metody masowych rzezi potwierdzają fakt, że władze niemieckie dążą systematycznie do całkowitej zagłady żydowskiej ludności Polski oraz tysięcy Żydów wywiezionych do Polski z Europy Zachodniej i Środkowej, a także z samej Rzeszy Niemieckiej”.

Rząd polski uważa za swój obowiązek podać do wiadomości wszystkich cywilizowanych krajów następujące, w pełni poświadczone informacje, które ukazują aż nazbyt wyraźnie nowe metody eksterminacji zastosowane przez władze niemieckie.

W dalszym ciągu nota szczegółowo przedstawia obraz dokonującej się zagłady i kończy się następująco:

Nota wysłana została 12 grudnia. Cztery dni później o jej wysłaniu i o tragedii ludności żydowskiej mówił w przemówieniu radiowym do kraju minister Raczyński.

Nie pozostał też bez echa powtórzony przez Karskiego apel organizacji żydowskich o przekazanie do getta broni. W depeszy z dnia 17 grudnia do Komendanta AK pytano, czy prawdą jest informacja, że prośba „Berezowskiego”, czyli Leona Fajnera, o broń spotkała się z odmową. Być może na skutek tej właśnie korespondencji  pod koniec stycznia 1943 roku AK przekazała Żydowskiej Organizacji Bojowej 50 pistoletów z amunicją, około 80 kg  materiału do wyrobu butelek zapalających oraz 59 granatów obronnych.  W późniejszych miesiącach przekazano dalsze, choć wciąż bardzo skromne partie broni.

Także prezydent Raczkiewicz następnego dnia po spotkaniu z Karskim wysłał list do Piusa XII zawierający słowa: „U Twoich stóp, Ojcze Święty błagam o interwencję…”

Od stycznia 1943 roku Karski formalnie zatrudniony został w sekretariacie premiera.

Teraz, kiedy fakt jego pobytu w Londynie jest już powszechnie znany, otrzymuje zezwolenie na spotkania nie tylko z polskimi politykami, ale także z przedstawicielami aliantów, prasą i osobami wpływowymi.

Do zadania tego Karski przygotowuje się równie starannie jak do wszystkich innych etapów swej misji. Wie, że spotkania będę krótkie, że w ciągu, 15, najdalej 20 minut musi opowiedzieć o Polskim Państwie Podziemnym i jego organizacji, o prowadzonej walce, niemieckim terrorze, wreszcie o Zagładzie. Wystąpień uczy się na pamięć, a surowym recenzentem jest znający znakomicie Anglię i Anglików zaufany doradca premiera, Hieronim  Rettinger.

Pierwszymi rozmówcami są ambasadorzy akredytowani przy polskim rządzie. Już z tych rozmów orientuje się, że żądania i postulaty przekazane mu przez działaczy żydowskich będą bardzo trudne do spełnienia.

Stopniowo zainteresowanie relacjami Karskiego rośnie i na rozmowę zaprasza go druga osoba po Churchillu w gabinecie wojennym, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, sir  Anthony Eden.

Relacjonując po latach to spotkanie Karski zapamiętał, że  brytyjski mąż stanu skądinąd bardzo przyjazny i serdeczny ani razu mu nie przerwał opowieści aż do chwili, gdy  przeszedł do tej części raportu, która mówiła o Zagładzie. Wówczas to Eden przerwał, mówiąc : „Znam Pana raport. Sprawy potoczą się swoim trybem”.

Eden tak jest zainteresowany szczegółami organizacji krajowego podziemia, a także polityczną sytuacją w Polsce – wszak jest to czas, gdy rozpoczyna się wojenne przesilenie pod Stalingradem – że zaprasza  emisariusza z Polski na kolejne spotkanie, w którym udział bierze także szef SOE, czyli Kierownictwa Operacji Specjalnych, organizacji odpowiedzialnej za dywersję i sabotaż w krajach okupowanych.  W czasie drugiej rozmowy Eden niespodziewanie wraca do kwestii żydowskiej: