Król w umyśle

Stanisław Herakliusz Lubomirski był myślicielem, poetą, oratorem, mecenasem i erudytą. Łatwo znalazłby wspólny język z Michelem de Montaigne albo sir Francisem Baconem –  filozofami, których dzieła znał, cenił i po trosze się na nich wzorował. To on sprowadził nad Wisłę genialnego architekta, Tylmana van Gamerena. Pochodzenie i bogactwo predestynowały go do piastowania najwyższych urzędów. Jako marszałek wielki koronny (odpowiednik dzisiejszego ministra spraw wewnętrznych) miał spory wpływ na sprawy publiczne. Należał do pokolenia, które mogło i powinno odbudować prestiż państwa polsko-litewskiego, nadwątlony przegranymi wojnami oraz pogłębiającym się kryzysem ustrojowym. Rzeczpospolita z podmiotu stawała się niepostrzeżenie przedmiotem polityki europejskiej. 

 

Pasje intelektualne wyróżniały naszego bohatera z grona ówczesnych oligarchów, poza tym jednak był taki sam jak oni. Pochłaniały go zabiegi służące umocnieniu potęgi rodu i powiększaniu majątku. Korumpowanie szlachty, dworskie intrygi, ukrywane przed opinią publiczną konszachty z Wiedniem i Wersalem – tak wyglądała codzienność polskiego magnata drugiej połowy XVII wieku.

 

Lubomirski nie miał szczęścia do żywotopisarzy. Pierwszej biografii doczekał się dopiero w  roku 2024. Jest nią katalog wystawy „Sztuka dobrego myślenia”. Owego sformułowania używano w epoce nowożytnej jako synonimu logiki. Marszałek z pewnością przyklasnąłby tytułowi ekspozycji zorganizowanej w warszawskich Łazienkach, albowiem w jego systemie wartości rozum zajmował miejsce naczelne. Trochę się to kłóci ze stereotypowym wizerunkiem Sarmaty – obskuranta. Stanisław Herakliusz był, sądząc z portretów, Sarmatą do szpiku kości. Jednocześnie, jak przystało na wielkiego pana, stylizował się na potomka rzymskich senatorów. Najpewniej to on wymyślił genealogię swego rodu, rozpoczynając od boga Janusa i familii Druzusów, z której wywodzili się cesarze Klaudiusz i Neron. Gdy imperium chyliło się ku upadkowi, niejaki Aureliusz Druzus miał wyemigrować do Polski i stoczyć zwycięską bitwę nad Szreniawą. Stąd obecność tej rzeki w herbie Lubomirskich.

Holender zaprojektował również osie widokowe, trapezoidalny system kanałów i promienisty układ parkowych alei – pierwszy w Rzeczpospolitej. Wisienkami na tym barokowym torcie były pawilony zlokalizowane poniżej skarpy, na której wznosił się zamek. Największy pawilon – Łaźnię – można uznać za novum w skali europejskiej. Właściciel nazwał ją z grecka Hipokreną, na cześć źródła natchnienia, które wytrysnęło spod kopyt Pegaza. Historycy sztuki, zainspirowani plotkami o miłostkach Stanisława Herakliusza, uznali pawilon za miejsce uciech cielesnych. Kurator wystawy, Piotr Skowroński, dałby sobie jednak rękę uciąć, że Łaźnia nie była świątynią Amora, lecz muz –opiekunek literackich pasji marszałka. 

 

Bliżej Czerniakowa stanął budynek zwany Arkadią lub Kaplicą Niewiedzy. Lubomirski, współautor koncepcji całego założenia pałacowo-parkowego, obmyślił jego program ideologiczny, symbole oraz treść inskrypcji, odzwierciedlających jego gust i poglądy. „Boga nie pragnę, do nieba nie dążę, świata nie doświadczam, ludzi nie rozumiem, nie znam samego siebie. Dlatego choćbym tysiąc lat żył tu zamknięty, nie starczyłoby mi ich na rozważanie nędzy mojej ignorancji” – informował jeden z epigrafów, zdobiących Arkadię. Dla równowagi inny z napisów głosił: „W umyśle królem jesteś”. Ściany owego przybytku zdobiły medaliony z podobiznami poetów i filozofów, na stropach zaś wymalowano wizerunki ciał niebieskich. Magnat umieścił tu swoją podręczną bibliotekę. 

 

Trzeci pawilon – Ermitaż – był samotnią służącą modlitwie, choć zawistnicy (których nigdy nie brakuje) suponowali, że Stanisław Herakliusz sprowadza tam damy wątpliwej konduity. Nad Jeziorkiem Czerniakowskim Tylman wystawił drewniany, lecz luksusowo wyposażony dwór, w którym prawdopodobnie ucztowali i spędzali noce jego goście. Ostatnią z inwestycji był kościół i klasztor Bernardynów. Lubomirski powierzył  opiece zakonników papieski dar w postaci relikwi św. Bonifacego i cudowny obraz św. Antoniego, który przywiózł z Wenecji. 

Lubomirski miał już wtedy na koncie sztukę dramatyczną „Ermida albo królewna pasterska” i przeróbkę poematu „Orfeusz” Giambattisty Mariniego. Włoski rodowód zdradzają również późniejsze polskojęzyczne komedie, pisane zapewne na użytek teatru w Ujazdowie. Fachowcy twierdzą, że talent satyryczny magnata przerastał jego zdolności dramaturgiczne. W dojrzałej twórczości zwrócił się jednak w stronę religii. Wierszowany katechizm „Teomuza”, „Decymka myśli świętych”, „Tobiasz wyzwolony”, „Poezje postu świętego” – tytuły mówią same za siebie. 

 

Świadectwem pesymizmu, w jaki popadł marszałek, jest poetycka parafraza Księgi Koheleta, z której pochodzi słynna sentencja „marność nad marnościami i wszystko marność”. W XVII wieku sądzono, że napisał ją król Salomon i może dlatego Lubomirski, tytułowany „polskim Salomonem”, uznał, że powinien się z tym tekstem zmierzyć. Wątpliwości jednak przeważyły i „Eklezjastes” ujrzał światło dzienne dopiero po śmierci autora. Ostatnim dziełem, które zdążył oddać do druku, był traktat „De remediis animi humani”, czyli „O lekarstwach duszy ludzkiej”. Schorowany magnat wracał do tematyki z „Adverbia moralia”, jednak aforyzmy zastąpiły cytaty ze Starego Testamentu. Człowiek jawił się autorowi pacjentem, a Bóg lekarzem. Tytułowe lekarstwa to lektura Biblii, modlitwy i przede wszystkim regularne przystępowanie do komunii.

Jako starosta spiski Stanisław Herakliusz często miał do czynienia z węgierską szlachtą. Już od półtora wieku ich ojczyzna była polem zmagań Habsburgów i Ottomanów. Sposobem na wyjście z tej opresji jawiło się zjednoczenie kraju pod berłem neutralnego kandydata, na przykład z Polski. Nasz bohater nie był jednak awanturnikiem. Odrzucił pokusę, gdyż wiedział, że bez energicznego wsparcia któregoś z mocarstw korona świętego Stefana pozostanie mirażem. Z tych samych powodów upadł plan obalenia Sobieskiego. Cesarz i walczący o dominację w Europie Francuzi, nie ufając spiskującym magnatom, postanowili czekać na śmierć Jana III. A gdy ta nastąpiła, poparli cudzoziemskich kandydatów. 

Dwieście lat później ten imposybilizm jeżył włos na głowach czytelników, marzących o odzyskaniu przez Polskę suwerenności. Wydawca traktatu, Antoni Marylski, nazwał go „utworem sączącym jad zwątpienia i rozczarowania”. Wtórował mu profesor Ignacy Chrzanowski. „Przez sceptycyzm beznadziejny, wiejący z tego pisma, było ono dla dusz polskich straszliwą trucizną, usypiało je i obezwładniało” – oceniał. Według autora pomnikowej „Historii literatury niepodległej Polski” traktat był objawem utraty „umysłowego i moralnego kręgosłupa”. 

 

Nie można jednak wykluczyć, że intencja Lubomirskiego była zgoła inna. Chciał wstrząsnąć rodakami, lecz zrobił to w sposób wyrafinowany. Z moralisty stał się ironistą. Krytycy zrozumieli zaś traktat dosłownie. Przegapili akapit, w którym marszałek, mistrz paradoksu, przekonuje, że „niezgoda żywiołów, świata i żywota jest harmonią”.

Z zewnątrz świątynia, w której spoczęły doczesne szczątki naszego bohatera, prezentuje się skromnie. Za to wnętrze zachwyca monumentalizmem. Mariusz Karpowicz, znawca sztuki baroku, nazwał czerniakowski kościół „prawdziwą skarbnicą malarstwa ściennego”. Na jednym z fresków uwieczniono wizytę fundatora na placu budowy. Tylman prezentuje mu plany klasztornego kompleksu, w którego skład wszedł również szpital dla ubogich. 

 

Jedną z atrakcji warszawskiej wystawy była zrekonstruowana jedwabna suknia, w której pochowana została Zofia z Opalińskich, pierwsza żona Lubomirskiego. Grób samego marszałka otwarto w 1858 roku. „Płaszcz, a raczej toga na nieboszczyku była bogatej ciężkiej materyi żółtawej, podtem żupan aksamitny czerwony, na głowie zaś czapka z aksamitu białego. Najwięcej uderzył szkaplerz na różowej wstążce, zawieszony na szyi księcia i zbutwiały, ale w zupełnej całości krzyżyk hebanowy w rękach, dobrze zachowany” – ujawnił ksiądz Józef Mrozowski w broszurze „Historya i opis kościoła w Czerniakowie”. 

 

Na tym wypada zakończyć opowieść o filozofie, który śnił o koronie, lecz prawdziwym królem stawał się w ujazdowskiej pustelni, gdy obmyślał kunsztowne frazy i sam ze sobą rozmawiał o pięknie, prawdzie i Bogu. Tadeusz Ulewicz, badacz literatury staropolskiej, we wstępie do „Wyboru pism” Lubomirskiego, wydanego w 1953 roku, scharakteryzował go jako człowieka „o wielkich zdolnościach i kulturze”, lecz „zagubionego na manowcach ambicji i prywaty”.