Kopiec Kościuszki
czas czytania:
Kopiec Kościuszki w Krakowie należy do najlepiej rozpoznawalnych pomników historii w Polsce. Jego budowa zakończyła się 25 października 1823 r. 35-metrowe sztuczne wzniesienie jest trwałym miejscem pamięci o Tadeuszu Kościuszce oraz symbolizowanej przez niego idei niepodległości narodu.
Kościuszko (1746–1817) był Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej w czasie pierwszego powstania narodowego przeciwko zaborcom – Rosji i Prusom (tzw. powstania kościuszkowskiego). 24 marca 1794 r. na rynku w Krakowie został ogłoszony akt insurekcji, a jego przywódca przysiągł „całemu Narodowi Polskiemu”, że jego celem jest „obrona całości granic, odzyskanie samowładności Narodu i ugruntowanie powszechnej wolności”. Rok później, po przegranym powstaniu, w wyniku trzeciego rozbioru Polska została wymazana z mapy Europy. Wcześniej w stopniu generała brygady Kościuszko walczył w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Był także honorowym obywatelem Republiki Francuskiej.
Projekt upamiętnienia Tadeusza Kościuszki
Po śmierci polskiego bohatera postanowiono uczcić jego pamięć pomnikiem trwałym i prostym. W lipcu 1820 r. Senat Wolnego Miasta Krakowa, utworzonego na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego i pozostającego pod kontrolą państw zaborców, podjął uchwałę o wzniesieniu symbolicznej mogiły dla Kościuszki na wzór kopców Kraka i Wandy, poświęconych legendarnemu założycielowi miasta i jego córce. Na lokalizację wybrano wzgórze błogosławionej Bronisławy, położone na Zwierzyńcu, na zachód od Starego Miasta. Grunt pod budowę udostępniły siostry norbertanki.
Założenie podstawy kopca
Uroczystość założenia podstawy pomnika odbyła się dzień po trzeciej rocznicy śmierci Naczelnika, 16 października 1820 r. Chłopi przywieźli ziemię z pola bitwy powstańczej pod Racławicami, a Franciszek Maksymilian Paszkowski, jeden z ostatnich sekretarzy-adiutantów Kościuszki, zwrócił się do nich i określił mianem grupy społecznej, „bez której nic prawdziwie wielkiego, nic doniosłego dokonać się nie może”. W swojej mowie podkreślił także, że nie ma „nic drogocenniejszego nad wolność i niepodległość”. Po uroczystości posłano specjalne noty do władz USA, Anglii i Francji, informując te państwa o wznoszonym pomniku.
Zaangażowanie Polaków
w budowę pomnika
Od samego początku kształtowano obraz Kościuszki jako uniwersalnego bohatera i obywatela świata, bojownika o wolność. Kopiec miał być narodową pamiątką, miejscem pamięci jednoczącym Polaków z wszystkich trzech zaborów. Naród, jako właściciel pomnika, miał sprawować nad nim pieczę.
Przez kolejne trzy lata budowę realizowano głównie z datków pieniężnych patriotycznie nastawionych rodaków. Oprócz płatnych hufców pracowali masowo zgłaszający się ochotnicy. Równocześnie zbierano pamiątki po insurekcji, takie jak kule spod Racławic i ziemię z innych pól bitewnych.
Przez kolejne trzy lata budowę realizowano głównie z datków pieniężnych patriotycznie nastawionych rodaków. Oprócz płatnych hufców pracowali masowo zgłaszający się ochotnicy. Równocześnie zbierano pamiątki po insurekcji, takie jak kule spod Racławic i ziemię z innych pól bitewnych.
Fort „Kościuszko”
Po włączeniu Wolnego Miasta w skład monarchii austriackiej władze w Wiedniu postanowiły uczynić z Krakowa twierdzę strategiczną. W latach pięćdziesiątych XIX w. wokół kopca zbudowano fort „Kościuszko”. Mimo odstąpienia części gruntów Komitet Kopca Kościuszki w Krakowie (zarządzający monumentem od 1820 r. aż do dziś) zastrzegł sobie eksterytorialność i potwierdził zarząd nad pomnikiem. Wzniesiona fortyfikacja miała charakter cytadelowy, w budowie zastosowano formy neogotyckie i neorenesansowe. Podstawa kopca została obudowana ceglanym murem oporowym, a w jego obrębie zbudowano kaplicę błogosławionej Bronisławy. Część fortu została rozebrana po 1945 r. Cegły chciano pozyskać na potrzeby budowy internatu dla synów robotników i chłopów. Prace wyburzeniowe ostatecznie przerwano.
Skrawek wolnej polskiej ziemi
Przez cały okres zaborów Komitet Kopca Kościuszki cieszył się szacunkiem i względną autonomią działań. Można nawet powiedzieć, że Austriacy pozwolili na sytuację, w której „Kopiec Kościuszki z morgą ziemi u podstawy był jedynym skrawkiem wolnej i niepodległej ziemi dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, dzierżonym w imieniu Narodu jako jego właściciela – przez instytucję narodową, jaką jest Komitet”.
zobacz stronę poświęconą kopcowi kościuszki
W czerwcu 1860 r. monument został zwieńczony granitowym głazem sprowadzonym z Tatr stanowiących symbol wolności. Wyryto na nim inskrypcję: „KOŚCIUSZCE”, a pod nim złożono w szkatułce pamiętnik budowy i banknot z 1794 r.
Kopiec Kościuszki świadkiem historii
Kilkadziesiąt lat później, 4 lipca 1926 r. w 150. rocznicę Deklaracji Niepodległości USA, delegacja amerykańska przekazała jako świadectwo udziału Kościuszki w walkach w Ameryce Północnej ziemię z pól bitewnych o niepodległość Stanów Zjednoczonych.
Jako „wyraz uczuć patriotycznych i kultury społeczeństwa polskiego” kopiec został w 1936 r. wpisany do rejestru zabytków. Podczas okupacji niemieckiej planowano jego niwelację, ale na szczęście do tego nie doszło. Naziści zniszczyli natomiast, zrekonstruowany po wojnie jako dar mieszkańców Drezna dla Krakowa, konny pomnik Naczelnika na Wawelu.
Monument poświęcony wodzowi powstania kościuszkowskiego był w XX w. świadkiem początku marszu Polaków ku niepodległości. 6 sierpnia 1914 r. na skraju krakowskich Błoni, przy Oleandrach, z Kopcem Kościuszki widocznym w tle, Józef Piłsudski wydał rozkaz do rozpoczęcia boju przez I Kompanię Kadrową, stanowiącą zalążek Legionów Polskich.
W czerwcu 1979 r. w podobnych okolicznościach podczas swojej pierwszej pielgrzymki do ojczyzny mszę świętą odprawiał papież Jan Paweł II. Rok później powstała „Solidarność” i rozpoczął się kolejny polski zryw wolnościowy.
W dekadach wcześniejszych władza komunistyczna chętnie przyznawała się do Kościuszki, akcentowano jego program uwłaszczenia chłopów i demokratyczne poglądy. W 1946 r. obchodzono Rok Kościuszkowski i 200-lecie urodzin Naczelnika. Przez cały okres PRL, choć wzniesienie niszczało bez środków na utrzymanie i konserwację, kopiec był chętnie odwiedzany przez mieszkańców Krakowa i turystów.
Wreszcie ulewne deszcze towarzyszące „powodzi tysiąclecia” w 1997 r. spowodowały katastrofę – cała bryła zaczęła rozpadać się od wierzchołka, ścieżki zostały zdewastowane, ziemia osuwała się w wielu miejscach. Oszacowano koszt odbudowy i powołano Komitet Honorowy. Prace trwały do 2002 r. i kosztowały blisko 15 milionów złotych (około 3,5 milionów euro). Środki pochodziły ze zbiórki społecznej, budżetu państwa, od samorządu Krakowa oraz dużych firm, takich jak Telekomunikacja Polska i bank PKO BP.
Ponowne uroczyste otwarcie zorganizowano w przededniu Dnia Niepodległości. 10 listopada 2002 r. prezydent Aleksander Kwaśniewski odsłonił tablicę z informacją, że pomnik został odbudowany „jako wiecznotrwały znak niepodległości Polski i solidarności narodów w imię dobra ludzkości”. Przy tej okazji pod tatrzańskim głazem zostały złożone kolejne historyczne pamiątki, m.in. plakietka „Solidarności” z 1980 r. oraz moneta pamiątkowa z okazji 20-lecia pontyfikatu polskiego papieża.
W 2017 r. kopiec, mający utrwalone miejsce w pamięci Polaków i stanowiący ważny element historycznej stolicy państwa polskiego, został ustanowiony (wraz z neogotycką kaplicą św. Bronisławy i fortem) Pomnikiem Historii. W twierdzy funkcjonuje Muzeum Kościuszkowskie z wystawą stałą pt. „Kościuszko – bohater wciąż potrzebny”. Kopiec mierzy 35,5 metrów wysokości, a ponieważ został usypany na wzniesieniu, jego wysokość nad poziomem Wisły wynosi aż 131 metrów. Bryła ma objętość blisko 167 tysięcy metrów sześciennych, a jej średnica z wałem oporowym liczy 90,7 metra.
Jako „wyraz uczuć patriotycznych i kultury społeczeństwa polskiego” kopiec został w 1936 r. wpisany do rejestru zabytków. Podczas okupacji niemieckiej planowano jego niwelację, ale na szczęście do tego nie doszło. Naziści zniszczyli natomiast, zrekonstruowany po wojnie jako dar mieszkańców Drezna dla Krakowa, konny pomnik Naczelnika na Wawelu.
Monument poświęcony wodzowi powstania kościuszkowskiego był w XX w. świadkiem początku marszu Polaków ku niepodległości. 6 sierpnia 1914 r. na skraju krakowskich Błoni, przy Oleandrach, z Kopcem Kościuszki widocznym w tle, Józef Piłsudski wydał rozkaz do rozpoczęcia boju przez I Kompanię Kadrową, stanowiącą zalążek Legionów Polskich.
W czerwcu 1979 r. w podobnych okolicznościach podczas swojej pierwszej pielgrzymki do ojczyzny mszę świętą odprawiał papież Jan Paweł II. Rok później powstała „Solidarność” i rozpoczął się kolejny polski zryw wolnościowy.
W dekadach wcześniejszych władza komunistyczna chętnie przyznawała się do Kościuszki, akcentowano jego program uwłaszczenia chłopów i demokratyczne poglądy. W 1946 r. obchodzono Rok Kościuszkowski i 200-lecie urodzin Naczelnika. Przez cały okres PRL, choć wzniesienie niszczało bez środków na utrzymanie i konserwację, kopiec był chętnie odwiedzany przez mieszkańców Krakowa i turystów.
Wreszcie ulewne deszcze towarzyszące „powodzi tysiąclecia” w 1997 r. spowodowały katastrofę – cała bryła zaczęła rozpadać się od wierzchołka, ścieżki zostały zdewastowane, ziemia osuwała się w wielu miejscach. Oszacowano koszt odbudowy i powołano Komitet Honorowy. Prace trwały do 2002 r. i kosztowały blisko 15 milionów złotych (około 3,5 milionów euro). Środki pochodziły ze zbiórki społecznej, budżetu państwa, od samorządu Krakowa oraz dużych firm, takich jak Telekomunikacja Polska i bank PKO BP.
Ponowne uroczyste otwarcie zorganizowano w przededniu Dnia Niepodległości. 10 listopada 2002 r. prezydent Aleksander Kwaśniewski odsłonił tablicę z informacją, że pomnik został odbudowany „jako wiecznotrwały znak niepodległości Polski i solidarności narodów w imię dobra ludzkości”. Przy tej okazji pod tatrzańskim głazem zostały złożone kolejne historyczne pamiątki, m.in. plakietka „Solidarności” z 1980 r. oraz moneta pamiątkowa z okazji 20-lecia pontyfikatu polskiego papieża.
W 2017 r. kopiec, mający utrwalone miejsce w pamięci Polaków i stanowiący ważny element historycznej stolicy państwa polskiego, został ustanowiony (wraz z neogotycką kaplicą św. Bronisławy i fortem) Pomnikiem Historii. W twierdzy funkcjonuje Muzeum Kościuszkowskie z wystawą stałą pt. „Kościuszko – bohater wciąż potrzebny”. Kopiec mierzy 35,5 metrów wysokości, a ponieważ został usypany na wzniesieniu, jego wysokość nad poziomem Wisły wynosi aż 131 metrów. Bryła ma objętość blisko 167 tysięcy metrów sześciennych, a jej średnica z wałem oporowym liczy 90,7 metra.
***
Na świecie jest dziś ponad 200 miejsc pamięci, pomników lub tablic poświęconych Kościuszce. Krakowski kopiec był pierwszy. Drugi był monument postawiony w 1828 r. na terenie Akademii Wojskowej w West Point (USA). Prestiżowa uczelnia ma swoją siedzibę w byłym forcie, fortyfikowanym przez polskiego generała w 1778 r. Za trzecie kościuszkowskie miejsce pamięci można uznać Górę Kościuszki, najwyższy szczyt Australii. Tym samym, jak podkreśla Mieczysław Rokosz, prezes Komitetu Kopca Kościuszki w Krakowie, Naczelnik pierwszego polskiego powstania narodowego „do całego świata należy”. Profesor pisze również, że „Kościuszko i duch insurekcji wytyczył szlak polskich dziejów ku niepodległości”, a sam kopiec, „ze względu na aurę, jaką spowiły go pokolenia”, należy postrzegać jako ważną część narodowego dziedzictwa i symbol niepodległości.
Piotr Bejrowski
