Komitet Obrony Robotników – fenomen polskiej opozycji

Dwunastego września, w czasie zebrania, które odbyło się z u Edwarda Lipińskiego – ekonomisty należącego do PZPR, ale od dawna sympatyzującego z opozycją – z licznym udziałem między innymi intelektualistów i pisarzy związanych z opozycją, pojawiły się wątpliwości. Obawiano się, że władza odbierze powołanie komitetu jako prowokację i zyska pretekst do ostrych represji. Rozmowy miały być kontynuowane. W spotkaniu kolejnego dnia wziął udział Kuroń, który poparł dążenie młodych do powołania komitetu. Ostrożność opozycyjnych seniorów młodzi odebrali jako przejaw kunktatorstwa. Macierewicz, Naimski i Onyszkiewicz postanowili założyć komitet sami. Miał on powstać niezależnie od tego, czy starsze i bardziej znane osoby zdecydują się zaangażować. „Starsi państwo” dostali już inaczej sformułowaną propozycję – przyłączenia się do istniejącej inicjatywy. Inicjatorzy powołania KOR-u zaczęli zbierać podpisy pod pierwszym dokumentem komitetu.

Przekazany na Zachód i rozpowszechniany poza cenzurą dokument o powstaniu KOR podpisało 14 osób. Obok dawnego komunisty Kuronia znalazł się Józef Rybicki – żołnierz Armii Krajowej i dowódca warszawskiego Kedywu. Pod dokumentem widniały podpisy zarówno ks. Jana Ziei i działacza Klubu Inteligencji Katolickiej Wojciecha Ziembińskiego (znanego między innymi z zaangażowania w upamiętnianie rocznic historycznych), jak i zdeklarowanego ateisty Lipskiego. Silnie reprezentowana była tradycja niepodległościowego socjalizmu przez dawnego posła na Sejm II RP Adama Szczypiorskiego, skazanego w procesie szesnastu Antoniego Pajdaka, adwokatów Ludwika Cohna i Anielę Steinsbergową oraz Lipińskiego.

W skład komitetu, oprócz wymienionych, weszli też autor „Popiołu i diamentu”, pisarz Jerzy Andrzejewski (który jednak nie uczestniczył w bieżących pracach), poeta Nowej Fali Stanisław Barańczak oraz Macierewicz i Naimski. W kolejnych tygodniach, miesiącach i latach do komitetu dołączały następne osoby – sympatyzujący z opozycją przedstawiciele elit intelektualnych i na ogół młodsi od nich działacze opozycyjni, którym wejście w skład komitetu dawało niejako parasol ochronny. Od początku było jasne, że formalnym członkom komitetu towarzyszy duże grono współpracowników często tak samo, a nawet bardziej od nich zaangażowanych.

Fundamentalną zasadą działania była jawność. Nazwiska, a nawet adresy członków były publikowane pod dokumentami sygnowanymi przez komitet. Uzasadnieniem tego było przywiązanie do legalności komitetu. Odwoływano się do prawa wywodzącego się jeszcze z II Rzeczypospolitej, które zezwalało w sytuacjach nadzwyczajnych powoływanie na tego rodzaju ciał bez konieczności uzyskania zgody władz lub nawet ich rejestracji. Ten model działania, częściowo wzorowany na rosyjskich dysydentach, sprawdził się i konkurencyjne środowiska opozycyjne go przejęły.

Początkowo KOR miał przede wszystkim organizować pomoc, zarówno finansową, jak i prawną, dla uczestników Czerwca ’76 oraz zbierać informacje na temat stosowanych wobec nich represji. O swoich działaniach informował w sygnowanych przez siebie dokumentach, w których nagłaśniano represje, potem też informowano o inicjatywach opozycyjnych oraz przedstawiano diagnozy sytuacji w różnych dziedzinach. Treść dokumentów komitetu była przekazywana nadającym po polsku rozgłośniom na Zachodzie z Radiem Wolna Europa na czele lub w wydawanych poza cenzurą pierwszych czasopismach niezależnych.

Po roku istnienia Komitetu Obrony Robotników formuła została rozszerzona i przyjął on nazwę Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”. Od tej pory celem jego działania stała się obrona obywateli przed represjami ze strony władz, walka o praworządność i przestrzeganie praw człowieka. Szybko powstała specjalna komórka zajmująca się zbieraniem informacji o represjach, ich weryfikowaniem i organizowaniem pomocy – Biuro Interwencyjne. Jego pracami kierowali Zbigniew i Zofia Romaszewscy. Taki model organizacji pracy był charakterystyczny dla KOR, który patronował i dawał parasol różnym inicjatywom podejmowanym przez jego członków i współpracowników.

Tak też było z wydawanymi poza cenzurą pismami: „Biuletynem Informacyjnym”, którego redakcją kierowali Seweryn Blumsztajn i Joanna Szczęsna, tworzonym głównie przez środowisko Antoniego Macierewicza „Głosem” oraz „Krytyką” publikowanym przez krąg Adama Michnika i Jacka Kuronia (jej redaktorem był Stefan Starczewski). Szczególnym pismem był „Robotnik”, tworzony między innymi przez Helenę Łuczywo, Jana Lityńskiego oraz Ludwikę i Henryka Wujców. Nakład tego pisma niezależnego sięgał kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. Wszystkie te pisma, podobnie jak literackie tytuły „Zapis” i „Puls” oraz książki wydawane przez Niezależną Oficynę Wydawniczą, powstawały w warunkach chałupniczych. Drukowano je na samodzielnie tworzonych przez opozycjonistów maszynach drukarskich, czyli tak zwanych ramkach, lub na przeszmuglowanych z zagranicy powielaczach. Wszystko to robiono w konspiracji. Niezależne drukarstwo stanowiło jedyny tajny element jawnie działającej opozycji korowskiej. Tych kilka korowskich inicjatyw dało początki niezależnemu ruchowi wydawniczemu, który szybko rozwinął się w Polsce w skali niespotykanej nigdzie na świecie.

Członkowie i współpracownicy KOR zajmowali się aktywizacją różnych środowisk: robotniczych, chłopskich i studenckich, czego skutkiem było powstawanie odrębnych organizacji. Korowcy angażowali się również w organizowanie wykładów w prywatnych mieszkaniach, demonstracji ulicznych i protestów głodowych. Szczególnie cenną inicjatywą była próba nawiązania kontaktu z dysydentami z innych państw bloku sowieckiego. Udało się to zwłaszcza w relacjach z Czechami – odbyło się kilka spotkań na Śnieżce, choć warto też pamiętać o podróży Zbigniewa Romaszewskiego do Moskwy i jego spotkaniu z Andriejem Sacharowem – laureatem Nagrody Nobla.

Na te wszystkie działania składało się mnóstwo drobnych, pozornie błahych czynności: pisanie na maszynie, spotkanie się z kimś, przewiezienie czegoś, udostępnienie mieszkania lub samochodu. Z wszystkim tym jednak wiązały się duże ryzyko i ogromny nakład pracy. Sytuacje ekscytujące, jak choćby brawurowe ucieczki przed funkcjonariuszami policji politycznej, również się zdarzały, ale nie tak często. Bywało śmiesznie, czego śladem są dziesiątki anegdot we wspomnieniach z tamtych lat, ale bywało też strasznie, jak choćby wtedy, kiedy do mieszkania Jacka Kuronia wpadła bojówka, która pobiła jego żonę i syna oraz Adama Michnika i Henryka Wujca. Twarz Wujca w wyniku tego pobicia została trwale okaleczona.

Fenomen KOR polegał też na tym, że udało mu się przetrwać tych kilka lat mimo dużych różnic dzielących jego działaczy. Już wtedy wybuchały między nimi konflikty. Jedną stronę tego sporu tworzył krąg Antoniego Macierewicza, wywodzący się z Czarnej Jedynki. Należeli do niego m.in. Piotr Naimski, Ludwik Dorn i Wojciech Fałkowski (Wojciech Onyszkiewicz w kolejnych latach nie był już blisko związany z kręgiem Macierewicza). To środowisko odegrało kluczową rolę przy rozpoczęciu akcji pomocy dla robotników represjonowanych w czerwcu 1976 r. i doprowadzeniu do powołania komitetu, a później wydawało publicystyczne pismo „Głos”. Ich adwersarzami w sporach wewnątrzkorowskich byli przede wszystkim członkowie kręgu Jacka Kuronia, wywodzący się ze środowiska „komandosów” (z Adamem Michnikiem, Sewerynem Blumsztajnem, Janem Lityńskim na czele), które odgrywało w nim coraz większą rolę. Jednocześnie było wiele osób niewpisujących się w ten podział, jak choćby Jan Józef Lipski, Józef Rybicki czy Zbigniew i Zofia Romaszewscy, chociaż im wszystkim bliżej było wówczas do kręgu Kuronia i Michnika.

Wynikało to głównie z filozofii działania, przyświecającej całemu Komitetowi, o czym najcelniej pisał chyba Jan Józef Lipski w zakończeniu swojej książki o historii komitetu: