Henryk III Biały
i walka o stabilny Śląsk
czas czytania:
Walka o panowanie na Śląsku między braćmi zmarłego pod Legnicą Henryka II Pobożnego była trudnym doświadczeniem dla mieszkańców księstwa. Dominacja księcia wrocławskiego, Henryka III Białego, była ważnym krokiem w stronę przywrócenia stabilizacji i zacieśnienia relacji książąt śląskich z czeską monarchią Przemyślidów.
Henryk III Biały przyszedł na świat między 1227 a 1230 r. jako trzeci syn Henryka II Pobożnego, księcia śląskiego, i Anny Przemyślidki, córki króla Czech, Przemysła I Ottokara. Księstwo śląskie było wówczas jeszcze silnym i zjednoczonym organizmem państwowym, którego wpływy wykraczały poza samą dzielnicę. Tak zwaną Monarchię Henryków Śląskich stworzył dziadek Henryka Białego, Henryk I Brodaty.
Jeszcze jako małoletni chłopiec Henryk stracił ojca (który poległ w bitwie z Mongołami pod Legnicą w 1241 r.) i trafił pod opiekę matki, która sprawowała władzę w księstwie jako regentka. Rzeczywiste rządy wkrótce przejął najstarszy z żyjących braci Henryka, Bolesław II Rogatka. Ten nie zamierzał dzielić się władzą z rodzeństwem, które postanowił przeznaczyć do stanu duchownego. Henrykowi udał się jednak zdobyć pewną władzę w księstwie, gdyż od 1247 r. zaczął wystawiać we własnym imieniu dokumenty.
Jeszcze jako małoletni chłopiec Henryk stracił ojca (który poległ w bitwie z Mongołami pod Legnicą w 1241 r.) i trafił pod opiekę matki, która sprawowała władzę w księstwie jako regentka. Rzeczywiste rządy wkrótce przejął najstarszy z żyjących braci Henryka, Bolesław II Rogatka. Ten nie zamierzał dzielić się władzą z rodzeństwem, które postanowił przeznaczyć do stanu duchownego. Henrykowi udał się jednak zdobyć pewną władzę w księstwie, gdyż od 1247 r. zaczął wystawiać we własnym imieniu dokumenty.
Podział ojcowizny
Nie wiemy, w jakich okolicznościach Henrykowi udało się sięgnąć po władzę ani jak silne były jego rządy. Najprawdopodobniej jednak większość władzy dalej znajdowała się w rękach Bolesława, co wkrótce stało się zarzewiem konfliktu między braćmi. Już w 1248 r. spór doprowadził do podziału księstwa na dwie części. Wspierany przez wrogą Bolesławowi opozycję możnowładczą i biskupa wrocławskiego Tomasza, Henryk Biały uzyskał oddzielną dzielnicę. Według pierwotnego planu podziału miał on otrzymać północną część księstwa wraz z Legnicą i Głogowem. Bolesławowi zaś miała przypaść część południowa ze stołecznym Wrocławiem, co wydawało się oczywiste, ponieważ to on był starszy. Obaj bracia mieli również zaopiekować się uposażeniami młodszych braci, Konrada i Władysława. Plan podziału uległ jednak zmianie. To Henryk otrzymał południową część wraz z Wrocławiem, a Bolesław dzielnicę z Legnicą i Głogowem.
Dlaczego senior rodu odstąpił zamożniejszą i lepiej rozwiniętą gospodarczo i demograficznie część księstwa młodszemu bratu? Źródła nie wskazują jednoznacznie przyczyn takiego obrotu spraw. Wariant wyjaśnienia, że ambitny Bolesław miałby dobrowolnie zgodzić się na zamianę dzielnic, wydaje bardzo mało prawdopodobny. Najpewniej więc Rogatka został do tego w jakiś sposób przymuszony. Doszło do tego prawdopodobnie w drugiej połowie 1248 r., kiedy Henryk uwięził starszego brata w Legnicy. Taki mało wyszukany sposób prowadzenia polityki nie był czymś niezwykłym w okresie rozbicia dzielnicowego. chcąc zdobyć zdecydowaną przewagę nad swoim rywalem, książęta nie raz posuwali się do porwań i wymuszeń. Henryk III Biały nie był tu wyjątkiem.
Dlaczego senior rodu odstąpił zamożniejszą i lepiej rozwiniętą gospodarczo i demograficznie część księstwa młodszemu bratu? Źródła nie wskazują jednoznacznie przyczyn takiego obrotu spraw. Wariant wyjaśnienia, że ambitny Bolesław miałby dobrowolnie zgodzić się na zamianę dzielnic, wydaje bardzo mało prawdopodobny. Najpewniej więc Rogatka został do tego w jakiś sposób przymuszony. Doszło do tego prawdopodobnie w drugiej połowie 1248 r., kiedy Henryk uwięził starszego brata w Legnicy. Taki mało wyszukany sposób prowadzenia polityki nie był czymś niezwykłym w okresie rozbicia dzielnicowego. chcąc zdobyć zdecydowaną przewagę nad swoim rywalem, książęta nie raz posuwali się do porwań i wymuszeń. Henryk III Biały nie był tu wyjątkiem.
Bratobójcza wojna
O tym, że do zamiany dzielnic nie doszło na warunkach pokojowych, świadczą działania podjęte przez starszego z braci, który zdecydował się na próbę zbrojnego odzyskania władzy nad południem księstwa jeszcze w 1248 r. W wyprawie wzięły udział nie tylko wojska z domeny księcia, ale także zaciężne oddziały niemieckie. Głównym celem kampanii był niewątpliwie Wrocław, którego zdobycie dawałoby Bolesławowi silne argumenty do negocjacji podziału dzielnicy, lecz po drodze ofiarą jego armii padła Środa Śląska. Według zapisów źródłowych, 500 jej mieszkańców zapędzono w okolice kościoła i spalono. Rogatka dotarł następnie pod Wrocław i obległ miasto, lecz Henrykowi udało się obronić stolicę księstwa i zmusić starszego brata do odwrotu. Wojna jednak nie była jeszcze rozstrzygnięta. Skłóceni bracia zaczęli szukać sojuszników, którzy zapewniliby im przewagę.
Henryk znalazł sojusznika w osobie Henryka Dostojnego, margrabiego miśnieńskiego i łużyckiego, któremu w zamian za coroczne przysyłanie 60 rycerzy zaoferował nabytki terytorialne. Układ sojusznicy gwarantował Henrykowi Białemu, że jeśli szala przechyliłaby się na korzyść Bolesława, margrabia miał zwiększyć swoją pomoc militarną, a w przypadku zakończenia konfliktu, być mediatorem. Bolesław zwrócił się zaś o pomoc do arcybiskupa magdeburskiego Wilbranda.
Krótkie porozumienie
i braterski terror
Henryk sprzymierzył się także że swoim bratem Konradem, który chciał wydrzeć z księstwa Rogatki należne mu terytorium. Konrad nie ograniczył się jednak do współpracy z bratem i zawarł porozumienie księciem wielkopolskim, Przemysłem I. Formalnie sojusz był skierowany tylko przeciwko najstarszemu z braci, ale Henryk miał podstawy do obaw, że Konrad pokusi się również o przejęcie władzy w jego dzielnicy. Zagrożenie ze strony księcia wielkopolskiego zmusiło braci do zakopania topora wojennego. Do 1250 r. spór został ostatecznie zażegnany, lecz współpraca braci trwała krótko. Henryka spotkał ten los, który sam zgotował wcześniej Bolesławowi – Konrad porwał i uwięził wrocławskiego księcia, a następnie wymusił na nim wspólną walkę przeciwko Rogatce, dopóki nie ten nie odda Konradowi jego dzielnicy.
W 1251 r. połączone siły Konrada, Henryka i Przemysła dokonały ataku na księstwo Bolesława, który musiał wówczas zmierzyć się z buntem swojego rycerstwa. Przewaga wrogów księcia seniora była przytłaczająca. Konrad zdobył ważne ośrodki, takie jak: Ścinawa, Żagań, Głogów i Bytom. Zdobyte przez Henryka Sądowle i Lubiąż również ostatecznie trafiły pod panowanie Konrada. Bolesław poniósł dotkliwą porażkę, a władzę udało mu się zachować tylko dzięki interwencji młodszego brata.
W 1251 r. połączone siły Konrada, Henryka i Przemysła dokonały ataku na księstwo Bolesława, który musiał wówczas zmierzyć się z buntem swojego rycerstwa. Przewaga wrogów księcia seniora była przytłaczająca. Konrad zdobył ważne ośrodki, takie jak: Ścinawa, Żagań, Głogów i Bytom. Zdobyte przez Henryka Sądowle i Lubiąż również ostatecznie trafiły pod panowanie Konrada. Bolesław poniósł dotkliwą porażkę, a władzę udało mu się zachować tylko dzięki interwencji młodszego brata.
W poszukiwaniu
równowagi sił
Henryk Biały pozornie znajdował się po stronie zwycięzców, faktycznie jednak musiał czuć się przegrany. Silna pozycja Konrada, wspieranego przez księstwo wielkopolskie, stanowiło poważne zagrożenie dla jego rządów we Wrocławiu w przyszłości. Świadomy tego książę podjął działania mające na celu wzmocnienie pozycji Rogatki. Henryk chciał w ten sposób zachować równowagę sił między braćmi, a tym samym zneutralizować zagrożenie na północnej granicy swojego władztwa.
Księstwo wrocławskie czyniło z Henryka najsilniejszego ze śląskich książąt i dawało mu pewną siłą przebicia przy stole negocjacyjnym. Jego interwencja poskutkowała ustaleniem w 1251 r. nowego podziału Śląska. Konrad otrzymał władzę nad większością dawnej domeny Bolesława z Głogowem, Ścinawą i Żaganiem. Bolesław zaś musiał zadowolić się terytorium z Legnicą jako większym ośrodkiem, lecz zdawał sobie sprawę, że jego aktualne położenie nie pozostawia mu pola do pertraktacji. Również Konrad pogodził się z faktem, że Henryk nie pozwoli mu przejąć całej dzielnicy Rogatki. Henrykowi udało się w ten sposób zaprowadzić względny spokój i stabilność na Śląsku po latach konfliktów. Wrocławski książę skutecznie ograniczył wpływy Konrada i zapewnił władztwo pokonanemu seniorowi, dzięki czemu zniwelował ryzyko, że będzie on starał się odzyskać rządy i sprowadzi na Śląsk kolejną wojnę.
Księstwo wrocławskie czyniło z Henryka najsilniejszego ze śląskich książąt i dawało mu pewną siłą przebicia przy stole negocjacyjnym. Jego interwencja poskutkowała ustaleniem w 1251 r. nowego podziału Śląska. Konrad otrzymał władzę nad większością dawnej domeny Bolesława z Głogowem, Ścinawą i Żaganiem. Bolesław zaś musiał zadowolić się terytorium z Legnicą jako większym ośrodkiem, lecz zdawał sobie sprawę, że jego aktualne położenie nie pozostawia mu pola do pertraktacji. Również Konrad pogodził się z faktem, że Henryk nie pozwoli mu przejąć całej dzielnicy Rogatki. Henrykowi udało się w ten sposób zaprowadzić względny spokój i stabilność na Śląsku po latach konfliktów. Wrocławski książę skutecznie ograniczył wpływy Konrada i zapewnił władztwo pokonanemu seniorowi, dzięki czemu zniwelował ryzyko, że będzie on starał się odzyskać rządy i sprowadzi na Śląsk kolejną wojnę.
Między Śląskiem
a Czechami
Spokój nie trwał jednak długo, a Henryk wkrótce stanął w obliczu zagrożenia, którego tak się obawiał. Do sojuszu Konrada i Przemysła dołączył również ostatni z braci, Władysław, książę opolski. W poszukiwaniu silnego sojusznika Henryk w 1251 r. trafił do Pragi, gdzie poprosił o pomoc króla Czech, Wacława I. Co prawda, nie osiągnięto zadowalającego porozumienia, ale książę zapoczątkował swoją wizytą wzmożone kontakty śląsko-czeskie, które sam starał się pielęgnować. Szczególnie bliskie stosunki łączyły Henryka Białego z praskim dworem Przemysła II Ottokara, z którym spotkał się w Brnie w 1259 r. Współpraca objawiała się chociażby uczestnictwem Henryka w wyprawach zbrojnych czeskiego króla. W 1260 r. książę brał udział w kampanii Ottokara przeciwko Węgrom i uczestniczył w zwycięskiej dla niego bitwie pod Kressenbrunn.
Henryk III Biały przyczynił się do znacznego rozwoju swojego księstwa pod względem gospodarczym. Książę dbał o rozbudowę samego Wrocławia. Zbudował m.in. nowy zamek. Nie był jednak władcą, który chętnie nadawał miastu przywileje. Jego stosunek do mieszczaństwa był dyktowany przede wszystkim sytuacją polityczną. Książę potrafił zachować poprawne stosunki z władzą kościelną, co nie było dla książąt śląskich rzeczą łatwą.
Życie Henryka dobiegło końca w grudniu 1266 r. Podobnie, jak w przypadku jego braci Władysława i Konrada, a później jego syna Henryka IV Prawego, pojawiły się pogłoski o otruciu księcia. Nie można jednak zweryfikować tych informacji i należy jednak traktować z rezerwą.
Bibliografia
Źródła
Księga henrykowska, Wrocław 1991.
Rocznik kapituły poznańskiej, w: Roczniki wielkopolskie. Monumenta Poloniae Historia, t. 6, Warszawa 1962.
Literatura
Roman Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do roku 1290, w: Historia Śląska, Kraków 1933.
Kazimierz Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, Kraków 2005.
Andrzej Jureczko, Henryk III Biały – książę wrocławski (1247–1266), Kraków 2013.
Tomasz Jurek, Konrad I głogowski. Studium z dziejów dzielnicowego Śląska, „Roczniki Historyczne” 1988, t. 54.
Tomasz Jurek, Geneza księstwa głogowskiego, „Przegląd Historyczny” 1987, t. 78.
Jerzy Mularczyk, Podziały Śląska między synów Henryka II Pobożnego w połowie XIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1985, nr 76.
Stanisław Szczur, Historia Polski – średniowiecze, Kraków 2002.
Henryk III Biały przyczynił się do znacznego rozwoju swojego księstwa pod względem gospodarczym. Książę dbał o rozbudowę samego Wrocławia. Zbudował m.in. nowy zamek. Nie był jednak władcą, który chętnie nadawał miastu przywileje. Jego stosunek do mieszczaństwa był dyktowany przede wszystkim sytuacją polityczną. Książę potrafił zachować poprawne stosunki z władzą kościelną, co nie było dla książąt śląskich rzeczą łatwą.
Życie Henryka dobiegło końca w grudniu 1266 r. Podobnie, jak w przypadku jego braci Władysława i Konrada, a później jego syna Henryka IV Prawego, pojawiły się pogłoski o otruciu księcia. Nie można jednak zweryfikować tych informacji i należy jednak traktować z rezerwą.
Bibliografia
Źródła
Księga henrykowska, Wrocław 1991.
Rocznik kapituły poznańskiej, w: Roczniki wielkopolskie. Monumenta Poloniae Historia, t. 6, Warszawa 1962.
Literatura
Roman Grodecki, Dzieje polityczne Śląska do roku 1290, w: Historia Śląska, Kraków 1933.
Kazimierz Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, Kraków 2005.
Andrzej Jureczko, Henryk III Biały – książę wrocławski (1247–1266), Kraków 2013.
Tomasz Jurek, Konrad I głogowski. Studium z dziejów dzielnicowego Śląska, „Roczniki Historyczne” 1988, t. 54.
Tomasz Jurek, Geneza księstwa głogowskiego, „Przegląd Historyczny” 1987, t. 78.
Jerzy Mularczyk, Podziały Śląska między synów Henryka II Pobożnego w połowie XIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1985, nr 76.
Stanisław Szczur, Historia Polski – średniowiecze, Kraków 2002.
Jędrzej Gumiński