Grażyna Bacewicz – pierwsza dama muzyki polskiej

Wraz z trójką rodzeństwa: Kiejstutem – przyszłym pianistą i kameralistą, Witoldem-Vytautasem – pianistą i kompozytorem oraz Wandą – poetką, Grażyna wychowała się̨ w atmosferze miłości do sztuki i w kulcie pracy twórczej. „Od najmłodszych lat ja i moje rodzeństwo żyliśmy w świecie dźwięków, bo nasi rodzice kochali muzykę” – wspominała w wywiadzie. Gry na skrzypcach i fortepianie uczyła się więc najpierw pod kierunkiem ojca, by następnie wstąpić do Konserwatorium Muzycznego Heleny Kijeńskiej-Dobkiewicz w Łodzi – szkoły, która w tym mieście cieszyła się znakomitą opinią. Zadebiutowała publicznie jako „cudowne dziecko” – już w 1916 r. wraz z braćmi wystąpiła na szkolnym „podwieczorku muzycznym”, wykonując zarówno utwory skrzypcowe, jak i fortepianowe. Miała zadatki na wirtuoza, jednak w latach szkolnych nie potrafiła jeszcze zdecydować, jaki instrument wybierze jako główne narzędzie swej kariery. Poza tym już jako trzynastolatka zaczęła zdawać sobie sprawę, że równie mocno fascynuje ją komponowanie, a po raz pierwszy własne dzieło – Temat z wariacjami – zaprezentowała publicznie w 1925 r.

Po zakończeniu nauki w Konserwatorium i zdaniu egzaminu dojrzałości w gimnazjum żeńskim Janiny Pryssewicz w 1928 r. Grażyna rozpoczęła studia w Konserwatorium Warszawskim. Wybrała aż trzy ich kierunki: kompozycję w klasie Kazimierza Sikorskiego, skrzypce w klasie Józefa Jarzębskiego i fortepian w klasie Józefa Turczyńskiego. Zapisała się też na filozofię na Uniwersytecie Warszawskiem, lecz po półtora roku z tych studiów zrezygnowała, a potem porzuciła też naukę gry fortepianowej, a skoncentrowała się na pozostałych dwóch specjalnościach. Na początku jej drogi artystycznej widziano w niej przede wszystkim skrzypaczkę, jej ambicje kompozytorskie traktowano zaś niezbyt poważnie. Z dystansem i poczuciem humoru wspominała o tym po latach we własnym opowiadaniu: „»Czy koleżanka nie zabłądziła? Czego koleżanka sobie życzy? Tu nie Uniwersytet […]. Tu klasa kompozycji«. Mniej więcej tak witali mnie koledzy z klasy profesora Sikorskiego”.

Osiąganie kolejnych stopni wtajemniczenia w świat muzyki odbywało się na tle poważnych zmian w sytuacji rodzinnej Bacewiczów. Od 1923 r. ojciec Grażyny, nigdy nieukrywający swych uczuć patriotycznych, mieszkał bowiem na niepodległej Litwie, gdzie osiadł w Kownie i podjął intensywną działalność nauczycielską. Trzy lata później dołączył do niego syn Witold (Vytautas), który stał się jednym z czołowych kompozytorów litewskich o orientacji modernistycznej. Grażyna wraz z matką i siostrą zamieszkała natomiast w Warszawie. Chociaż zatem formalnie nigdy nie doszło do rozwodu Marii i Vincasa, a Grażyna często wyjeżdżała na Litwę, rodzina została trwale rozdzielona.

W 1932 r. Bacewicz uzyskała dwa dyplomy Konserwatorium Warszawskiego. Recital dyplomowy ze skrzypiec okazał się błyskotliwym sukcesem. Na egzaminie z kompozycji przedstawiła zaś cztery utwory: Sonatę skrzypcową, II Kwartet smyczkowy, Symphoniettę na orkiestrę smyczkową i psalm De profundis clamavi. Ze względu na konserwatywne poglądy członków komisji egzaminacyjnej nie dostała jednak najwyższej oceny.

Czas wojny i okupacji niemieckiej Grażyna Bacewicz spędziła w Warszawie. Zajmowała się wówczas pracą twórczą, ale jej udział w życiu muzycznym ograniczał się do występów na jawnych i tajnych koncertach. Na jednym z nich prawykonano II Kwartet smyczkowy. Skoncentrowała się bowiem na rodzinie (w sierpniu 1936 r. wyszła za mąż za lekarza Andrzeja Biernackiego) – opiece nad schorowaną matką oraz urodzoną w 1942 r. córką Aliną. Tuż po zakończeniu wojny znów koncertowała – najpierw w Lublinie, gdzie mieszkała przez krótki czas, a następnie także w innych miastach Polski, mając często za partnera brata Kiejstuta. W 1946 r. odbyła trzymiesięczne tournée po Francji – myślała nawet o osiedleniu się na stałe w Paryżu. Wróciła jednak do kraju i włączyła się w rodzime życie muzyczne, które stawało się coraz silniej uzależnione od presji tzw. polityki kulturalnej władz komunistycznych. Przed 1949 r. skomponowała m.in. II Koncert skrzypcowy, III Sonatę na skrzypce i fortepian oraz swe bodaj najpopularniejsze dzieło – Koncert na orkiestrę smyczkową.

Trudne czasy socrealizmu udało się Grażynie Bacewicz przetrwać bez plamy na honorze. Przez lata starała się przyjmować wobec władz postawę dopuszczalnego moralnie kompromisu, bazując zwłaszcza na wykorzystaniu w swoich kompozycjach wątków folklorystycznych. Już wtedy, w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, stała się jedną z czołowych postaci środowiska muzycznego. Odnosiła sukcesy zarówno jako skrzypaczka, jak i kompozytorka. W 1951 r. za swój IV Kwartet smyczkowy dostała pierwszą nagrodę na Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim w Liège w Belgii. Coraz silniej czuła, że twórczy potencjał, który w sobie nosi, nie powinien się zmarnować. Stopniowo zatem rezygnowała z występów solowych jako skrzypaczka, rezerwowała dla siebie wyłącznie wykonania niektórych własnych utworów. Wpływ na tę decyzję miał także poważny wypadek samochodowy, któremu uległa w 1954 r.