Auschwitz. Gorzki smak wyzwolenia

Wraz z wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. pojawili się w obozie sowieccy jeńcy. Szacuje się, że do KL Auschwitz trafiło co najmniej 15 tysięcy jeńców. Trzy tysiące zabito wkrótce po przywiezieniu do obozu. Byli pierwszą grupą więźniarską w obozie Auschwitz, której tatuowano numery ewidencyjne.

Lata 1942–1944 to masowe zabijanie w komorach gazowych Żydów, z czego połowę zamordowanych pochodziło z Węgier, przybyłych do Auschwitz-Birkenau w ostatnim roku jego funkcjonowania. Warto wspomnieć, że większość polskich Żydów zamordowano w ośrodkach zagłady akcji Reinhardt, które poza Majdankiem, zostały całkowicie zniszczone i zrównane z ziemią przed nadchodzącą ze wschodu Armią Czerwoną. W Bełżcu, Sobiborze i Treblince na terenie Generalnego Gubernatorstwa zamordowano o dwa miliony Żydów więcej niż w KL Auschwitz-Birkenau.

Niedaleko Auschwitz wzniesiono w latach 1942–1943 wielki obóz przemysłowy Monowitz wraz z filiami, gdzie średnio po trzech miesiącach więźniowie umierali z wycieńczenia. Współpraca SS z przemysłem niemieckim odgrywała kluczową rolę w ekspansji KL (przedsiębiorstwo IG Farben było głównym beneficjentem tego obozu).

Zajęcie obozu oświęcimskiego nastąpiło z marszu. „Miasto Oświęcim wraz z obozem zostały zajęte niejako po drodze, po której przetaczał się walec sowieckiej ofensywy w styczniu 1945 roku” – trafnie zauważył prof. Tadeusz Panecki. Kiedy otwarły się bramy Auschwitz-Birkenau zaskoczeni nie tylko byli ocaleni więźniowie, lecz też sami czerwonoarmiści. Wcześniej ich dowódcy i oni sami nie wiedzieli co zastaną po zajęciu Oświęcimia, które od października 1939 r. nosiło nazwę niemiecką – Auschwitz. Dla głównodowodzącego wojsk sowieckich Józefa Stalina celem nadrzędnym było zdobycie jak najszybsze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Jak wspominał marszałek Iwan Koniew, dowódca 1 Frontu Ukraińskiego: „Stalin, jak zrozumiałem, uwypuklił ten fakt, gdy powiedział, wskazując na mapę i zakreślając granice rejonu: Złoto”. Nikt ze stawki w Moskwie nie poinformował dowódców oraz żołnierzy, choćby specjalnym rozkazem, że na drodze ich walk frontowych znajdzie się obóz koncentracyjny i zagłady. O fakcie istnienia tego największego niemieckiego „państwowego obozu koncentracyjnego” wiedzieli alianci, zarówno Zachodni, jak i Sowieci. 

W 1944 r. amerykańskie samoloty wojskowe wykonały dokładne zdjęcia całego terenu, na których wyraźnie widać było działające komory gazowe i krematoria, które pod koniec 1944 i na początku stycznia 1945 r. zostały wysadzone w powietrze w ramach zacierania śladów zbrodni. 

Informacje o tym co działo się za drutami obozu były przekazywane wolnemu światu przez zorganizowaną przez Polaka rtm. Witolda Pileckiego konspirację wojskową. Sam Pilecki był autorem szczegółowych raportów z Auschwitz. Wywiad sowieckiej partyzantki oraz NKWD także musiało wiedzieć o tym miejscu zagłady. Podczas wojny przywódcy USA, Wielkiej Brytanii i Związku Sowieckiego zainteresowani byli jak najszybszym zakończeniem działań militarnych na Starym Kontynencie. Nie uważali niemieckich kacetów i ośrodków zagłady za infrastrukturę wojskową, którą należy zniszczyć w pierwszej kolejności.

Nikt nie był przygotowany na niesienie pomocy ocalonym. Panowały chaos i improwizacja. Nie brakowało za to ubrań, które znajdowały się w tzw. kanadzie, wielkiego sektora, gdzie magazynowano mienie zamordowanych Żydów (SS w pospiechu podpaliło te magazyny, ale nie zdołał pożar pochłonąć całości zrabowanego mienia, które przed ewakuacją miało być wywiezione do Rzeszy). 

Zanim przybyły kolumny sanitarne z pomocą medyczną i żywnością, przybył operator frontowy kpt. Aleksander Woroncow, który na bieżąco filmował to co zobaczył, przeprowadzał wywiady z naocznymi świadkami. Wywiady były bardzo krótkie i fragmentaryczne, bo ocaleni nie mieli sił mówić oraz działała cenzura wojenna. Był wstrząśnięty, choć już wiele widział na wojnie. Na filmach zarejestrowanych jego kamerą widzimy (dostępnych w Internecie), jak po kilku tygodniach od pamiętnego 27 stycznia udało się konnymi wozami etapami przewieść wyczerpanych, słaniających się na nogach więźniów z obozu Birkenau do murowanych bloków Auschwitz I (Stammlager), gdzie utworzono szpital. W Oświęcimiu powstał również Szpital Obozowy PCK, kierowany przez doktora Józefa Bellerta, którem udało się uratować życie prawie pięciu tysięcy osób. 

Więźniowie cierpieli na wiele poważnych chorób, jak dur brzuszny, gruźlicę, nie wspominając o chorobach psychicznych (depresja, nerwice). Wśród ciężko chorych były ofiary pseudomedycznych eksperymentów dr. Josefa Mengele, któremu udało się uciec do Ameryki Łacińskiej, gdzie zmarł w 1979 r. Jeden z byłych więźniów Auschwitz, który pracował w sowieckim lazarecie Eddy de Wind, holenderski lekarz żydowskiego pochodzenia, jako pierwszy rozpoznał syndrom poobozowy (syndrom KZ), który opisał w opublikowanym w 1946 r. artykule pt. Konfrontacja ze śmiercią (jego wspomnienia opublikowane po raz pierwszy w 1946 r. wydano w języku polskim w 2020 r. pt. Stacja końcowa Auschwitz. Moja historia z obozu). Na temat KZ-syndromu prowadził później badania dr Antoni Kępiński. Prace Kępińskiego i jego współpracowników z Kliniki Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Krakowie przyczyniły się do włączenia KZ-syndromu do międzynarodowej klasyfikacji chorób psychicznych.

Najgroźniejsze jednak były choroby zakaźne, które mogły stanowić poważne zagrożenie dla żołnierzy oraz mieszkańców. Stąd postanowiono izolować byłych więźniów. Byli „ludźmi wolnymi, ale nie wyzwolonymi”. Kto miał wystarczająco sił starał się uciekać jak najszybciej z tego przeklętego miejsca. Nie zawsze to się udawało. Kiedy spotykali na drodze patrol sowiecki, byli zawracani do obozu. Dla kobiet dodatkowym zagrożeniem byli czerwonoarmiści, którzy pod wpływem alkoholu dopuszczali się gwałtów.

W październiku 1945 r. amerykański dziennikarz Gladwin Hill napisał w dzienniku „New York Times” o obozie w Oświęcimiu: „Obóz nadal istnieje. Nadzór sprawują polskie władze i jak poprzednio jest odgrodzony od świata naładowanym elektrycznym drutem kolczastym”. Wiosną 1945 r. na terenie byłego KL Auschwitz NKWD założyło dwa specjalne przejściowe obozy (podobny schemat działania NKWD można było zaobserwować w lecie-jesieni 1944 r. na Majdanku oraz w 1945 r. we wszystkich „wyzwalanych” obozach na terenie Niemiec). 

Pierwszy z nich z początku mieścił się w zachodniej części byłego obozu niemieckiego, a od czerwca objął cały jego obszar. Drugi zaś ulokowany został w dwóch sektorach dawnego Birkenau. W obu przetrzymywano ponad dwanaście tysięcy ludzi. W obozie w Oświęcimiu (dawny Auschwitz I) osadzono jeńców niemieckich, a w Brzezince władze sowieckie przetrzymywały ludność cywilną z Górnego Śląska, Opolszczyzny i okolic Bielska-Białej. Można powiedzieć, że Oświęcim i okolice stały się wtedy sowieckim „centrum jenieckim” w południowej Polsce. 

W obozach tych sowieckie władze bezpieczeństwa dokonywały selekcji, wyszukując osoby zdolne do pracy fizycznej, które następnie wysyłano transportami kolejowymi do łagrów w głąb ZSRS. Do Związku Sowieckiego wywieziono również część majątku ruchomego, uznanego za zdobycz wojenną, w tym znaczną część archiwum niemieckiego obozu. Próbowano nawet wywieść – bez skutku – bramę KL Auschwitz wykonanej z kutego żelaza z napisem ARBEIT MACHT FREI.

Ostatecznie, w wyniku interwencji wojewody śląskiego gen. Aleksandra Zawadzkiego u marszałka Konstantego Rokossowskiego, we wrześniu 1945 r. sowieckie obozy w Oświęcimiu zamknięto. Wyselekcjonowanych narodowościowo Polaków puszczono do domów, a Niemców i jeńców wojennych wysłano do Związku Sowieckiego; pozostali zasilili obóz pracy w Oświęcimiu podległy Powiatowemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego w Bielsku-Białej. Część wyposażenia z oświęcimskich baraków trafiła do krakowskiego więzienia przy ulicy Montelupich. Kompletnej dewastacji i demontażowi zabudowań po byłym niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau zapobiegła decyzja sejmu z 1947 r. o utworzeniu w tym miejscu Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Powstało ono staraniem byłych więźniów w celu zachowania „po wsze czasy” pozostałości po byłym niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym i zagłady.

 

Bogusław Kopka – historyk. Autor książek: Obozy pracy w Polsce 1944–1950. Przewodnik encyklopedyczny (2002); Konzentrationslager Warschau. Historia i następstwa (2007); Gułag nad Wisłą. Komunistyczne obozy pracy w Polsce 1944–1956 (2019).