Artykuły
I Rzeczpospolita 1569-1795
Zabory 1795–1918
Społeczeństwo
Nauka
Cywilizacja
Dorośli
Licealiści
Studenci
Polityk na trudne czasy:
Ignacy Potocki
czas czytania:
Dał się poznać jako utalentowany i konsekwentny zwolennik reform ustrojowych Rzeczypospolitej. Dzięki jego determinacji sejm zdołał uchwalić pierwszą w Europie nowoczesną ustawę zasadniczą – Konstytucję 3 Maja.
Ignacy Potocki, a właściwie Roman Ignacy Franciszek Potocki urodził się 28 lutego 1750 roku w Radzyniu Podlaskim jako syn generała Eustachego Potockiego. Pochodził ze starego, wpływowego rodu magnackiego pieczętującego się herbem Pilawa. W młodości został przeznaczony do stanu duchownego. W tym celu jako nastolatek pobierał nauki w słynnej pijarskiej szkole Collegium Nobilium, a potem przez kilka lat studiował prawo i teologię w rzymskim Collegium Nazarenum. Wśród jego wychowawców był m.in. jezuita i filozof Grzegorz Piramowicz, ważna postać polskiego Oświecenia.
W 1772 roku zrezygnował z kariery duchownej i ożenił się z pochodzącą z równie znamienitego rodu Elżbietą Lubomirską. Związek ten zaowocował wejściem Ignacego w nurty wielkiej polityki. W tym czasie zawiązywało się stronnictwo opozycyjne wobec prorosyjskiej polityki króla Stanisława Poniatowskiego. W jego prace zaangażowany był m.in. teść Ignacego, marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski. Ignacy bardzo szybko dał się poznać z jak najlepszej stronie. Powszechnie doceniano jego gruntowne wykształcenie i inteligencję, dzięki czemu został zaproszony do uczestnictwa w słynnych obiadach czwartkowych wydawanych przez monarchę. Prędko też stał się ważną postacią życia publicznego w kraju,
Jednak sytuacja polityczna była coraz trudniejsza, czego potwierdzeniem stał się I rozbiór Polski. Pod naciskiem państw zaborczych zwołano sejm zwany Sejmem Rozbiorowym (1773–1775) w celu zatwierdzenia cesji części polskich terytoriów na rzecz Rosji, Prus i Austrii. Król początkowo wahał się z decyzją o zwołaniu sejmu i apelował do państw europejskich o pomoc. Za wyjątkiem króla Hiszpanii Karola III nikt nie zaprotestował jednak przeciwko działaniom trzech państw ościennych.
Sejm rozbiorowy, mimo dramatycznej sytuacji i „okrojenia” niepodległości, podjął wiele reform o charakterze ustrojowym, gospodarczym i politycznym. Powołano m.in. Komisję Edukacji Narodowej, pierwszy w Europie organ władzy oświatowej o charakterze i kompetencjach zbliżonych do współczesnych ministerstw edukacji. W składzie Komisji pośród wielu znakomitych i zasłużonych postaci znalazł się również Ignacy Potocki. Odpowiadał tam za przygotowanie systematyzację programu nauczania oraz podręczników szkolnych, a także popularyzację wiedzy w społeczeństwie.
Prace na rzecz Komisji Edukacji Narodowej nie były jedyną aktywnością Potockiego. Jako przeciwnik polityki króla nie zgodził się na uczestnictwo w Radzie Nieustającej, najwyższym organie administracji państwowej, uznając, że realizuje on interesy rosyjskie. W 1776 roku pojechał nawet z misją do Petersburga, gdzie bezskutecznie zabiegał o aprobatę carycy Katarzyny II dla likwidacji, lub przynajmniej ograniczenia kompetencji Rady. Działania Potockiego wzbudziły niechęć polityków rosyjskich, w tym ambasadora Ottona Magnusa von Stackelberga, autora koncepcji Rady Nieustającej. Stackelberg próbował odsunąć Potockiego od udziału w pracach Sejmu. Opozycja ze swojej strony przeforsowała kandydaturę Ignacego na stanowisko marszałka w Radzie Nieustającej. Strona rosyjska ostatecznie przystała na to posunięcie, chcąc pozyskać sobie przychylność stronnictwa antykrólewskiego.
Ulegając powszechnej wśród ówczesnych elit modzie, został Ignacy członkiem loży masońskiej i uczestniczył w pracach nad stworzeniem Wielkiej Loży Narodowej Wielkiego Wschodu Polskiego. Ba, został jej pierwszym wielkim mistrzem.
W 1783 roku zmarła jego żona, Elżbieta, co na pewien czas osłabiło aktywność Ignacego; udał się wówczas w półroczną podróż po Europie. Od połowy lat osiemdziesiątych ponownie wzmogła się aktywność opozycji. W 1788 został posłem na Sejm Wielki i wywarł przemożny wpływ na prace izby, w której przeważały nastroje proreformatorskie, antykrólewskie i antyrosyjskie. Opozycjoniści dopatrywali się szansy dla Polski w sojuszu z Prusami. Potocki walnie przyczynił się do zawarcia polsko-pruskiego przymierza obronnego w 1790 roku. Jednak po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku Prusy nie wywiązały się ze zobowiązań sojuszniczych. Również wizyta Potockiego w Berlinie i rokowania z Fryderykiem Wilhelmem II okazały się bezowocne.
Ignacy Potocki olbrzymie zasługi położył w pracach ustrojowych Sejmu Wielkiego. Był zwolennikiem nadrzędności większości sejmowej nad władzą wykonawczą, wierząc, że tylko w ten sposób uda się zabezpieczyć interes polityczny Rzeczypospolitej. Równocześnie doszło do pewnego ocieplenia stosunków z królem, któremu Potocki oddał inicjatywę w kwestii przygotowania projektu konstytucji.
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja 1791 roku okazało się największym z dzieł Sejmu Wielkiego. Na fali euforii po przyjęciu ustawy został jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej (zwanego również Klubem Przyjaciół Konstytucji) uważanego za pierwszą nowoczesną polską partię polityczną. Mianowano go również ministrem policji Straży Praw – rządu powołanego przez Sejm w miejsce zniesionej Rady Nieustającej.
Jednak w 1792 roku, wobec pespektywy przegranej wojny polsko-rosyjskiej król przystąpił do konfederacji targowickiej. Potocki zdecydowanie potępił tę decyzję i zachęcał do oporu przeciwko prorosyjskiej polityce króla. Wciąż jednak miał nadzieję, że Poniatowski zdoła wynegocjować potrzebny Polsce kompromis. Porażka stronnictwa antykrólewskiego i drugi rozbiór Polski w 1793 roku ostatecznie pogrzebały marzenia patriotów. W tej sytuacji Potocki wziął udział w przygotowywaniu planów powstania zbrojnego pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. Po wybuchu insurekcji wszedł w skład Rady Najwyższej Narodowej i należał do ścisłego grona osób podejmujących decyzje o kierunku walki. Powstanie upadło, a ostatni rozbiór na długie dziesięciolecia starł Polskę z mapy Europy. Potocki trafił najpierw do rosyjskiego, a następnie do austriackiego więzienia.
W 1800 roku spadła nań niego kolejna tragedia – zmarła jego jedyna córka. Załamany Ignacy wycofał się z życia publicznego. Do polityki wrócił po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, jednakże zachorował w czasie misji polskiej delegacji do Wiednia i zmarł 30 sierpnia 1809 roku.
Ignacy Potocki był nie tylko sprawnym i aktywnym politykiem i organizatorem. Zajmował się również pracą pisarską i podejmował próby poetyckie. Interesowała go historia prawa i ustroju. W 1793 roku w wydanym we Lwowie dziele O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, którego był współautorem, wyrażano nadzieję, że Konstytucja mogła uratować Polskę przed upadkiem: „A kiedy ten dla ciebie był los przeznaczony pod Stanisławem, abyś poszedł na łup sąsiedzkiej chciwości, zachowaj wdzięcznie pamięć czynów sejmu konstytucyjnego, który zgon twój przez szlachetne usiłowania rozumu, cnoty i prawdziwej miłości ojczyzny uzacnił”.
Piotr Abryszeński
W 1772 roku zrezygnował z kariery duchownej i ożenił się z pochodzącą z równie znamienitego rodu Elżbietą Lubomirską. Związek ten zaowocował wejściem Ignacego w nurty wielkiej polityki. W tym czasie zawiązywało się stronnictwo opozycyjne wobec prorosyjskiej polityki króla Stanisława Poniatowskiego. W jego prace zaangażowany był m.in. teść Ignacego, marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski. Ignacy bardzo szybko dał się poznać z jak najlepszej stronie. Powszechnie doceniano jego gruntowne wykształcenie i inteligencję, dzięki czemu został zaproszony do uczestnictwa w słynnych obiadach czwartkowych wydawanych przez monarchę. Prędko też stał się ważną postacią życia publicznego w kraju,
Jednak sytuacja polityczna była coraz trudniejsza, czego potwierdzeniem stał się I rozbiór Polski. Pod naciskiem państw zaborczych zwołano sejm zwany Sejmem Rozbiorowym (1773–1775) w celu zatwierdzenia cesji części polskich terytoriów na rzecz Rosji, Prus i Austrii. Król początkowo wahał się z decyzją o zwołaniu sejmu i apelował do państw europejskich o pomoc. Za wyjątkiem króla Hiszpanii Karola III nikt nie zaprotestował jednak przeciwko działaniom trzech państw ościennych.
Sejm rozbiorowy, mimo dramatycznej sytuacji i „okrojenia” niepodległości, podjął wiele reform o charakterze ustrojowym, gospodarczym i politycznym. Powołano m.in. Komisję Edukacji Narodowej, pierwszy w Europie organ władzy oświatowej o charakterze i kompetencjach zbliżonych do współczesnych ministerstw edukacji. W składzie Komisji pośród wielu znakomitych i zasłużonych postaci znalazł się również Ignacy Potocki. Odpowiadał tam za przygotowanie systematyzację programu nauczania oraz podręczników szkolnych, a także popularyzację wiedzy w społeczeństwie.
Prace na rzecz Komisji Edukacji Narodowej nie były jedyną aktywnością Potockiego. Jako przeciwnik polityki króla nie zgodził się na uczestnictwo w Radzie Nieustającej, najwyższym organie administracji państwowej, uznając, że realizuje on interesy rosyjskie. W 1776 roku pojechał nawet z misją do Petersburga, gdzie bezskutecznie zabiegał o aprobatę carycy Katarzyny II dla likwidacji, lub przynajmniej ograniczenia kompetencji Rady. Działania Potockiego wzbudziły niechęć polityków rosyjskich, w tym ambasadora Ottona Magnusa von Stackelberga, autora koncepcji Rady Nieustającej. Stackelberg próbował odsunąć Potockiego od udziału w pracach Sejmu. Opozycja ze swojej strony przeforsowała kandydaturę Ignacego na stanowisko marszałka w Radzie Nieustającej. Strona rosyjska ostatecznie przystała na to posunięcie, chcąc pozyskać sobie przychylność stronnictwa antykrólewskiego.
Ulegając powszechnej wśród ówczesnych elit modzie, został Ignacy członkiem loży masońskiej i uczestniczył w pracach nad stworzeniem Wielkiej Loży Narodowej Wielkiego Wschodu Polskiego. Ba, został jej pierwszym wielkim mistrzem.
W 1783 roku zmarła jego żona, Elżbieta, co na pewien czas osłabiło aktywność Ignacego; udał się wówczas w półroczną podróż po Europie. Od połowy lat osiemdziesiątych ponownie wzmogła się aktywność opozycji. W 1788 został posłem na Sejm Wielki i wywarł przemożny wpływ na prace izby, w której przeważały nastroje proreformatorskie, antykrólewskie i antyrosyjskie. Opozycjoniści dopatrywali się szansy dla Polski w sojuszu z Prusami. Potocki walnie przyczynił się do zawarcia polsko-pruskiego przymierza obronnego w 1790 roku. Jednak po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku Prusy nie wywiązały się ze zobowiązań sojuszniczych. Również wizyta Potockiego w Berlinie i rokowania z Fryderykiem Wilhelmem II okazały się bezowocne.
Ignacy Potocki olbrzymie zasługi położył w pracach ustrojowych Sejmu Wielkiego. Był zwolennikiem nadrzędności większości sejmowej nad władzą wykonawczą, wierząc, że tylko w ten sposób uda się zabezpieczyć interes polityczny Rzeczypospolitej. Równocześnie doszło do pewnego ocieplenia stosunków z królem, któremu Potocki oddał inicjatywę w kwestii przygotowania projektu konstytucji.
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja 1791 roku okazało się największym z dzieł Sejmu Wielkiego. Na fali euforii po przyjęciu ustawy został jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej (zwanego również Klubem Przyjaciół Konstytucji) uważanego za pierwszą nowoczesną polską partię polityczną. Mianowano go również ministrem policji Straży Praw – rządu powołanego przez Sejm w miejsce zniesionej Rady Nieustającej.
Jednak w 1792 roku, wobec pespektywy przegranej wojny polsko-rosyjskiej król przystąpił do konfederacji targowickiej. Potocki zdecydowanie potępił tę decyzję i zachęcał do oporu przeciwko prorosyjskiej polityce króla. Wciąż jednak miał nadzieję, że Poniatowski zdoła wynegocjować potrzebny Polsce kompromis. Porażka stronnictwa antykrólewskiego i drugi rozbiór Polski w 1793 roku ostatecznie pogrzebały marzenia patriotów. W tej sytuacji Potocki wziął udział w przygotowywaniu planów powstania zbrojnego pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. Po wybuchu insurekcji wszedł w skład Rady Najwyższej Narodowej i należał do ścisłego grona osób podejmujących decyzje o kierunku walki. Powstanie upadło, a ostatni rozbiór na długie dziesięciolecia starł Polskę z mapy Europy. Potocki trafił najpierw do rosyjskiego, a następnie do austriackiego więzienia.
W 1800 roku spadła nań niego kolejna tragedia – zmarła jego jedyna córka. Załamany Ignacy wycofał się z życia publicznego. Do polityki wrócił po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, jednakże zachorował w czasie misji polskiej delegacji do Wiednia i zmarł 30 sierpnia 1809 roku.
Ignacy Potocki był nie tylko sprawnym i aktywnym politykiem i organizatorem. Zajmował się również pracą pisarską i podejmował próby poetyckie. Interesowała go historia prawa i ustroju. W 1793 roku w wydanym we Lwowie dziele O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, którego był współautorem, wyrażano nadzieję, że Konstytucja mogła uratować Polskę przed upadkiem: „A kiedy ten dla ciebie był los przeznaczony pod Stanisławem, abyś poszedł na łup sąsiedzkiej chciwości, zachowaj wdzięcznie pamięć czynów sejmu konstytucyjnego, który zgon twój przez szlachetne usiłowania rozumu, cnoty i prawdziwej miłości ojczyzny uzacnił”.
Piotr Abryszeński