25 lat temu zmarł
profesor Aleksander Gieysztor

Aleksander Gieysztor urodził się 17 lipca 1916 roku w Moskwie, ale wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości jego rodzice zdecydowali się na przeprowadzkę do Warszawy. W stolicy Aleksander Gieysztor uczęszczał do renomowanego prywatnego gimnazjum Ludwika Lorenza. Wśród jego szkolnych nauczycieli znaleźli się m.in. późniejszy znakomity socjolog Stanisław Ossowski i słynny językoznawca Bronisław Wieczorkiewicz. Na rok przed maturą przeczytał książkę Władysława Semkowicza Ród Awdańców w wiekach średnich, pod wpływem której wybrał kierunek studiów – historię. Jako student Uniwersytetu Warszawskiego uczęszczał na wykłady czołowych ówczesnych historyków: Oskara Haleckiego, Wacława Tokarza i Stanisława Kętrzyńskiego, ale znajdował także czas na studiowanie historii sztuki, słuchanie wykładów z historii filozofii, którą zawsze się bardzo interesował. Wybrał seminarium mediewistyczne Marcelego Handelsmana, europejskiej sławy badacza o niezwykle szerokich zainteresowaniach. Spory wpływ na średniowieczne pasje Gieysztora miał ówczesny docent, Tadeusz Manteuffel, z którym w kolejnych latach współpracował bardzo blisko.

Po ukończeniu studiów w 1937 roku Gieysztor wyjechał na stypendium do Paryża. Od tego czasu jego kontakty z nauką francuską pozostawały bardzo żywe i owocne. W kolejnym roku powrócił nad Sekwanę na trzyletnie studia w Ècole des Chartes, jednak wybuch II wojny światowej spowodował, iż ta przygoda skończyła się po jednym roku.

Czas wojny w biografii Aleksandra Gieysztora obfitował w dramatyczne wydarzenia, on sam bardzo aktywnie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Kierował jednym z referatów Wydziału Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK. W pracę tej kierowanej przez płk. Jana Rzepeckiego instytucji było zaangażowanych bardzo wielu wybitnych naukowców, m.in. Stanisław Płoski, Stanisław Lorentz, Michał Walicki, Stanisław Herbst, Witold Kula, Marceli Handelsman, Jan Zachwatowicz. Niestety skład ten budził sporą nieufność i podejrzliwość ze strony nacjonalistycznie ukierunkowanych grup AK. W 1944 roku od bratobójczych strzałów zginęli Ludwik Widerszal, kolega Gieysztora z seminarium Handelsmana, oraz bezpośredni jego bezpośredni przełożony, kierownik Wydziału Informacji BIP ZWZ-AK, Jerzy Makowiecki. Ukrywającego się z racji żydowskiego pochodzenia Handelsmana wydano Niemcom. Te wydarzenia odcisnęły wielkie piętno na Aleksandrze Gieysztorze. 

Oprócz działalności w BIP ZWZ-AK młody historyk prowadził działalność naukową – w 1942 roku na tajnym Uniwersytecie Warszawskim obronił pracę doktorską „Geneza wypraw krzyżowych. Encyklika Sergiusza IV”. Promotorem był Stanisław Kętrzyński, wybitny mediewista, a także dyplomata. Po uzyskaniu stopnia doktora wykładał w sekcji historycznej tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej

Aleksander Gieysztor wziął udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku trafił do Oflagu Gross Born II D. Wspólnie ze Stanisławem Płoskim, który znalazł się w tym samym obozie jenieckim, przygotowali opracowanie będące analizą przebiegu i oceną powstania warszawskiego.

W maju 1945 roku Gieysztor powrócił do Warszawy i jako współpracownik Jana Rzepeckiego stanął przed poważnym dylematem: czy wstąpić do komendy Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, którego oddziały miały walczyć z Sowietami. Od Tadeusza Manteuffla usłyszał wówczas: „Nie będziemy robić partyzantki, tylko Uniwersytet”. Kilkakrotnie wzywała Gieysztora do swojego gabinetu w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego osławiona Julia Brystygierowa. „Ta pierwsza dama ówczesnej bezpieki uznała jednak, że jeśli Gieysztor nie będzie się mieszał do polityki, to może spokojnie pracować na uniwersytecie…” – wspominał Henryk Samsonowicz. I rzeczywiście, do polityki Gieysztor zaczął mieszać się dużo później, np. w 1964 roku, gdy podpisał słynny „List 34” przeciwko cenzurze.

Tymczasem wraz z Tadeuszem Manteufflem, Stanisławem Herbstem, Stefanem Kieniewiczem i innymi historykami Aleksander Gieysztor przystąpił do odbudowy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Z werwą powrócił do pracy naukowej: w 1946 roku się habilitował, a trzy lata później został profesorem uczelnianym. W 1949 roku stanął na czele Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. 

            Należał do grona historyków, którzy ochronili nauki historyczne przed nadmiernymi wpływami stalinizmu. Gdy na początku lat pięćdziesiątych tworzono Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, udało się Gieysztorowi wspólnie wspólnie z Manteufflem przekonać Bolesława Bieruta, aby władze wycofały się z pomysłu obsadzenia kierownictwa dogmatycznymi marksistami i działaczami partii komunistycznej. Pierwszym dyrektorem IH PAN został bezpartyjny Tadeusz Manteuffel, Aleksander Gieysztor zaś kierował Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Obaj pełnili te funkcje do lat siedemdziesiątych, zapewniając badaczom i adeptom historii maksimum wolności w zmieniających się, ale nieustannie niełatwych warunkach niedemokratycznego państwa.

Aleksander Gieysztor należał do tych historyków, którzy nie wyobrażali sobie uprawiania nauki w ściśle określonych granicach. Dotyczyło to także granic politycznych. Podejście interdyscyplinarne i potrzeba funkcjonowania w międzynarodowych kręgach naukowych były mu – podobnie jak innym uczestnikom seminarium Marcelego Handelsmana – bardzo bliskie. Jacques Le Goff, francuski historyk, główny reprezentant szkoły „Annales”, z którą Gieysztor blisko współpracował, wspominał go jako „żarliwego Europejczyka”. Z kolei Jerzy W. Borejsza, wybitny badacz XIX–XX w., esej poświęcony Gieysztorowi zatytułował Francuski łącznik. Nie da się ukryć, że to głównie za sprawą Gieysztora, a także Witolda Kuli i – nieco później – Bronisława Geremka, relacje polsko-francuskie na niwie historiografii w PRL miały się lepiej niż kiedykolwiek wcześniej. Polskim studentom i młodym badaczom listy polecające od Gieysztora otwierały na zachodzie Europy drzwi na prestiżowe seminaria i wykłady pierwszoligowych uczonych. „Od 1965 roku Gieysztor pracował dosłownie w dziesiątkach organizacji, stowarzyszeń i redakcji międzynarodowych. Był latach 1965–1985 kolejno członkiem, wiceprezesem i prezesem Międzynarodowego Komitetu Nauk Historycznych. Pełniąc te funkcje, uczynił wiele dla zbliżenia Wschodu i Zachodu. Jego siła polegała na umiejętności inspiracji naukowej i organizacyjnej, na darze syntezy i prowadzenia dyskusji” – podkreślał Borejsza. Aktywności na niwie międzynarodowej Gieysztor miał bardzo wiele. Dość wspomnieć jeszcze o jego wykładach w Collège de France i wielu zaszczytnych wyróżnieniach takich jak doktoraty honoris causa najznakomitszych europejskich uczelni, m.in. Sorbony (1976) i Oxfordu (1984).

Po Aleksandrze Gieysztorze pozostają jego prace, wśród których jest niewiele wielkich objętościowo (na pewno wybija się jego do dziś wznawiana Mitologia Słowian), a dominują drobne formy. Niemniej jego dorobek pisarski jest ogromny – stanowi go przeszło półtora tysiąca pozycji. Jednak jego dzieło i trwały wkład w polską kulturę wykracza zdecydowanie poza działalność stricte akademicką. Już zaraz po wojnie wraz ze Stanisławem Lorentzem i Janem Zachwatowiczem był Gieysztor orędownikiem odbudowy warszawskiego Zamku Królewskiego. Na początku lat pięćdziesiątych był współautorem monografii Zamku, która napisana pod auspicjami Lorentza z powodów cenzuralnych nie ujrzała światła dziennego. Podobnie na lata władze zamroziły podjętą w 1949 roku decyzję o odbudowie Zamku. Powrócono do tego pomysłu dopiero przeszło dwadzieścia lat później. Gdy powołano Obywatelski Komitet Odbudowy w 1971 roku, Gieysztor był jego członkiem, a gdy Zamek ponownie stanął przy warszawskiej Starówce, został jego pierwszy dyrektorem. Funkcję tę pełnił w latach 1980–1992, łącząc ją okresowo z pracą na stanowisku prezesa Polskiej Akademii Nauk (1980–1984 i 1990–1992).

W ostatnich latach życia, już w wolnej Polsce Aleksander Gieysztor zaangażował się w organizację Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku, której po śmierci został patronem. Niemal do ostatnich swoich dni pozostawał aktywny naukowo, obecny na arenie międzynarodowej historyków.