RZECZPOSPOLITA POWSTAŃCZA.
Insurekcja kościuszkowska i jej tradycje

Kluczowym wątkiem jest kwestia włączenia chłopów w szeregi narodu polskiego. Sformułowanie „Rzeczpospolita powstańcza” oznacza przejście z dawnej Rzeczpospolitej szlacheckiej do świata powstań, które łączą wszystkie warstwy społeczne w walce o wspólną, narodową sprawę. Insurekcja kościuszkowska ma cechy staropolskich konfederacji i żywiołowych zrywów zbrojnych, które nadają swoisty rytm polskim dziejom XIX i XX wieku. Do polskiej tradycji powstańczej retrospektywnie włącza się też konfederację barską, ze wzgardą traktując zdradziecką konfederację targowicką.

Wystawa prowadzi zwiedzających od czegoś dobrze im znanego – wszechobecnej w przestrzeni publicznej postaci Tadeusza Kościuszki (rozpoznawalnej także dla wielu cudzoziemców) – do mało znanej, głębokiej prowincji Rzeczpospolitej za panowania króla Augusta III Sasa. Zanim zwiedzający zanurzą się w insurekcji 1794 roku, poznają wraz z Kościuszką kraj i świat czasów Oświecenia – a więc nie tylko tak symboliczne miejsca jak rynek krakowski, Racławice, Maciejowice czy podwarszawska Praga, lecz także Litwę, Kurlandię (dzisiejszą Łotwę), Wielkopolskę i Wołyń. Na końcu wystawy zwiedzający wracają do teraźniejszości – nie tyle przez postać samego Kościuszki, ile przez szerszy kontekst narodowej tradycji powstańczej.

Ekspozycja dzieli się na pięć przestrzeni. Pierwsza – zorganizowana wokół artystycznej wizji katafalku Tadeusza Kościuszki – dotyczy narodzin pośmiertnego kultu naczelnika insurekcji. Następnie zwiedzający przenoszą się do świata dawnej Rzeczpospolitej, gdzie rodzi się i wychowuje przyszły bohater narodowy. Ale których narodów jest bohaterem? I co wówczas znaczy słowo „naród”? Jaką przynależność narodową ma przyszły Naczelnik? Na tle jego rodzimego Polesia w Wielkim Księstwie Litewskim ukazane są zarówno bolączki, jak i zalety Rzeczpospolitej połowy XVIII wieku: z jednej strony pusty skarbiec, zbyt małe, zaniedbane wojsko, paraliż sejmu na skutek liberum veto, z drugiej zaś wciąż aktualne wartości, takie jak wolność republikańska, sąsiedzka gościnność, a także początki reform. Działalność księdza Stanisława Konarskiego stanowi świt chrześcijańskiego Oświecenia. Jednym z pokazywanych eksponatów jest zeszyt do religii młodego Tadeusza Kościuszki.

Wraz z dorastającym Kościuszką zwiedzający doświadczą czasów reform i rewolucji po obu stronach Atlantyku. Najpierw w nowo utworzonej przez króla Stanisława Augusta Szkole Rycerskiej w Warszawie, gdzie wzorowy Kościuszko kształci się i zostaje instruktorem kadetów. Potem w Paryżu, gdzie – jako utalentowany rysownik – korzysta ze stypendium królewskiego, uczy się inżynierii i architektury wojskowej. Wreszcie w walczącej o uniezależnienie się od brytyjskiego imperium Ameryce, gdzie pokazuje, co potrafi jako żołnierz, ale także jako człowiek przyjazny Afroamerykanom i rdzennym Amerykanom.

W kraju po wstrząsie pierwszego rozbioru w 1772 roku wprowadzano dalsze reformy. W końcu Sejm Wielki uchwala Konstytucję 3 maja – jej fragmenty słychać na wystawie. Podczas wojny w obronie Konstytucji w 1792 roku Kościuszko dowodzi korpusem wojska i stacza słynną bitwę pod Dubienką. Wojna jest jeszcze nierozstrzygnięta, kiedy król ulega szantażowi carycy Katarzyny II i kapituluje. Niepogodzony z tą decyzją Kościuszko składa monarsze dymisję – dokument ten można zobaczyć na wystawie. Terytorium Rzeczpospolitej zostaje po raz kolejny okrojone w wyniku drugiego rozbioru w 1793 roku, a carat wybija z tej okazji medal, który prezentujemy na ekspozycji.

Punktem centralnym wystawy są wydarzenia z 1794 roku. Rozpoczynamy od konspiracji powstańczej, działającej w trudnych warunkach okupowanego przez Rosjan kraju oraz na emigracji – w Saksonii i Francji. W tej części ekspozycji widać wizerunek Tadeusza Kościuszki utrwalony za pomocą tzw. fizjonorysu. Zwiedzający poprzez panoramę przysięgi Kościuszki na rynku krakowskim docierają do przestrzeni poświęconej ideologii powstania i jego władzom. Wyjaśniamy tutaj struktury i funkcje władzy powstańczej w Koronie Polskiej i Wielkim Księstwie Litewskim. Poruszamy także kwestie stosunku insurekcji do króla, prymasa i religii (i vice versa) i zestawiamy z tym, co dzieje się podczas rządów Terroru w rewolucyjnej Francji. Czym jest w polskich warunkach zdrada i kim są zdrajcy? W głównej przestrzeni wystawy przedstawiamy działania zbrojne przeciw zaborcom w różnych częściach Rzeczpospolitej. Ukazujemy rzeź mieszkańców podwarszawskiej Pragi, dokonaną przez wojsko rosyjskie pod wodzą Aleksandra Suworowa. Zaciekłe walki o Warszawę i Wilno pokazujemy za pomocą dużych interaktywnych makiet, a przestrzeń wokół nich zdobią rysunki Piotra Norblina i Aleksandra Orłowskiego. Zwiedzający będą mogli przemierzać szlaki kurierów – przez lasy, bagna i brzegi jezior – docierających z odezwami władz powstańczych do cichych parafii na Suwalszczyźnie. Miłośnicy militariów znajdą w tej największej przestrzeni wystawy bogatą kolekcję broni białej, palnej i artyleryjskiej, a także kule z pól bitew. Dowiedzą się, jak nierówne są siły zbrojne powstańców i zaborców oraz jakie szanse na zwycięstwo miała insurekcja.

Ostatnia część wystawy ukazuje wciąż żywe tradycje powstańcze w kontekście kolejnych zrywów – w czasach zaborów i okupacji. Uwzględnione zostały też odniesienia do tradycji insurekcyjnej podczas protestów społecznych, zarówno w niepodległej II Rzeczpospolitej, jak i w niesuwerennym PRL – aż po czasy NSZZ „Solidarność”. Plakaty z ostatnich lat pokazują, jak żyjący jeszcze weterani i weteranki powstania warszawskiego opowiadają dzieciom o swoich doświadczeniach. Powstańcy warszawscy nierzadko pamiętają jeszcze powstańców styczniowych, którzy w okresie międzywojennym, otoczeni wielkim szacunkiem, spotykają się z dziećmi i młodzieżą szkolną. Z kolei powstańcy styczniowi mogą pamiętać starych żołnierzy wykonujących rozkazy księcia Józefa Poniatowskiego, Jana Henryka Dąbrowskiego lub samego Tadeusza Kościuszki.

Od insurekcji kościuszkowskiej dzieli nas 231 lat. Można policzyć, że jest to osiem lub dziewięć pokoleń – nie tak wiele na tle blisko czterdziestu pokoleń od zarania Polski do współczesności. A zatem powstanie kościuszkowskie wcale nie jest od nas aż tak odległe. Łączy nas z dawną Rzeczpospolitą.

Pytania stawiane w broszurze Kościuszki z 1800 roku „Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?” są dziś aktualne. Jaką cenę warto zapłacić za niepodległość państwa i narodu oraz za wolność obywateli? Skoro zdecydowana większość powstań narodowych się nie udaje, w czym tkwi recepta na sukces, jakim kończy się na przykład powstanie w Wielkopolsce w latach 1918–1919? Czy mimo wszystko można powiedzieć, że tradycja powstańcza zwycięża? Może sukces tkwi we włączeniu wszystkich warstw społecznych, szczególnie chłopów, do narodu gotowego bić się „za Waszą i Naszą Wolność”? W tej części wystawy nie brakuje trudnych, lecz ożywczych rozważań nad sensem kolejnych zrywów. Cytujemy: Adama Mickiewicza, Bolesława Prusa, Elizę Orzeszkową, Stanisława Wyspiańskiego, Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Stefana Kisielewskiego, Stanisława Stommę, Stefana Wyszyńskiego, Jana Pawła II i Władysława Bartoszewskiego.

Uzupełnieniem ekspozycji są działania edukacyjne, naukowe i kulturalne, m.in. innowacyjny spektakl „Kościuszko na Martynice”. Ilustrowany katalog (osobne wydania w języku polskim i angielskim) autorstwa znakomitych historyków podsumowuje najnowsze badania nad insurekcją i jej naczelnikiem. Dowiedz się więcej o publikacji. 

♦ W przestrzeniach wystawy towarzyszy widzom warstwa dźwiękowa – specjalnie przygotowane fonogramy autorstwa Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina, które wzmacniają emocjonalny przekaz ekspozycji.

Honorowy patronat Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Marty Cienkowskiej.

Kuratorzy wystawy: Michał Bąk, Richard Butterwick-Pawlikowski.

Nadzór konserwatorski: Ewa Proniewicka.

Koordynacja: Aniela Mikuła, Iwona Jesionowska, Aleksandra Nasiorowska.

Wystawę dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania pn. Dofinansowanie organizacji wystaw czasowych planowanych do realizacji w latach 2023–2024  w związku z otwarciem budynku Muzeum Historii Polski na terenie Cytadeli.

Narodowy Instytut Fryderyka Chopina jest producentem fonogramów wykorzystanych w ramach wystawy.

Projekt i wykonanie ekspozycji: New Amsterdam.