Turystyka nie jest zjawiskiem ostatnich dziesięcioleci. Od najdawniejszych czasów świat przemierzali koczownicy, kupcy, żołnierze i dyplomaci. Dla wielu z nich podróże były koniecznością życiową, jednak niektórzy wędrowali kierowani chęcią poznania innych krajów, ludzi, cudów natury i architektury. Nie inaczej było w czasach I Rzeczpospolitej. Jak zatem podróżowali Polacy w czasach nowożytnych?

Przykładem może tu służyć anonimowy autor diariusza z 1595 roku. Wyrusza on z Włoch, gdzie najprawdopodobniej studiował, w podróż do Hiszpanii. Jego celem jest zasadniczo Santiago de Compostela, lecz zmierza tam bardzo okrężną drogą, zwiedzając po drodze Barcelonę, Saragossę, Madryt, Sewillę i Lizbonę. Interesują go przede wszystkim relikwie świętych i starożytne budowle, lecz przygląda się też bystro zwyczajom Hiszpanów, przyrodzie i funkcjonowaniu gospodarki tego państwa. Podróżuje sam - na wozie, mule lub pieszo; w rozmaitym towarzystwie. Nie wstydzi się oglądania dawnych meczetów, czy brania udziału we mszy w obrzędzie mozarabskim.

Najbardziej popularnymi celami podróży Polaków były Włochy z ich uniwersytetami (Padwa, Bolonia) oraz licznymi wspaniałościami Rzymu, Francja (Sorbona) i Niderlandy (zwłaszcza tamtejsze twierdze uważane za najnowocześniejsze na świecie). Zwykłym przystankiem po drodze, a czasem i celem były kraje niemieckie. Rzadziej jeżdżono do Hiszpanii (szczególnie do Santiago de Compostela i rezydencji Habsburgów w Escorialu) i do Ziemi Świętej. Ze względów religijnych kraje protestanckie, Rosja i Turcja stosunkowo mniej interesowały polskich turystów – tam jeździli głównie dyplomaci.

Nie licząc najbogatszych, rzadko podróżowano na własnym „sprzęcie”. Wozy często się psuły, zwierzęta doznawały kontuzji bądź chorowały – bardziej opłacało się wynająć wspólnie z innymi podróżnymi woźnicę z jego pojazdem lub przyłączyć się do kupieckiej karawany. Np. przy przekraczaniu Alp najkorzystniej było pozbyć się wozu, kupić konia lub muła i na jego grzbiecie przebyć góry, by potem sprzedać zwierzę z zyskiem na Nizinie Padańskiej. Co poniektórzy podróżowali nawet pieszo, choć nie było to zbyt wygodne, jak opisuje nam to anonimowy Polak zwiedzający Hiszpanię: Zażyłem tego dnia takiego gorąca, że chodźem miał dwoiste podszycie w trzewikach, poczyniły mi się pryszcze na podeszwach; więc do tego wody nie było nigdy na drodze, bo ta Aragonia nad insze państwa jest [w] szerokość kamienista, piaszczysta, bez źródeł, bez wód, tak że barzo duszno chodzić trzeba i na 10 mil polskich wodę z sobą nosić albo więc z bydłem wespół pić w cysternach (…)

 Drogi w nowożytnej Europie były niemal wyłącznie nieutwardzone. Ich przejezdność była przede wszystkim uwarunkowana pogodą i typem gleby, po której biegły. Znakomity historyk Antoni Mączak opisując stan nowożytnych szlaków, przywołuje sztychy ze zbioru Brauna i Hogenberga. Widać na nich rozjeżdżone koleiny i nierówny pas ziemi pozbawiony trawy – to wszystko, co wskazuje na fakt istnienia w tym miejscu drogi „międzymiastowej”. Jak wiemy, mogło być znacznie gorzej – ulewne deszcze bądź obfite opady śniegu potrafiły uczynić dany szlak zupełnie nieprzejezdnym dla wozów – podstawowego w owych czasach środka transportu. Szczególnie złą sławą cieszyły się Alpy – obowiązkowa przeszkoda na drodze do popularnych i dawniej, i dziś Włoch. Najczęściej pokonywano ją na grzbietach koni, mułów lub – najbezpieczniej – w lektyce służącej też często za sanie, niesionej przez doświadczonych alpejskich przewodników-górali.

Nieodłączną „atrakcją” europejskich dróg byli bandyci. Stanowili on stałe zagrożenie na drogach, zwłaszcza w bardziej niespokojnych czasach i miejscach – we Włoszech, w Niemczech czasu wojny trzydziestoletniej, czy w Karpatach. Jednak ówcześni rozbójnicy, jak dowiadujemy się ze wspomnień podróżników, nieraz okazywali pewien stopień zrozumienia i zostawiali swoim ofiarom część pieniędzy i zwierzęta, by mogli oni dotrzeć do najbliższego miasta.

Gdy strudzony podróżnik szukał noclegu w nowożytnej Europie, trafiał zwykle do gospody. Tam różnice regionalne często dawały mocno znać o sobie: Przyprawicie Niemca o chorobę, każąc mu spać na materacu; takoż Włocha w pierzu; Francuza zasię bez kotar i ognia. Żołądek Hiszpana nie zniesie nie zniesie naszego [francuskiego] jadła, ani nasz znów picia szwajcarską modą. Bawiłem się szczerze słuchając w Augsburgu pewnego Niemca, który zwalczał nasze kominki tymi samymi argumentami, jakimi my posługujemy się zwyczajnie, aby przyganiać ich piecom - pisze francuski filozof i podróżnik Michel de Montaigne.

W gospodach jadło się i spało zwykle w dużych izbach na kilkadziesiąt osób. Prywatne pokoje były luksusem. W łóżkach (jeżeli w ogóle były) dla oszczędności miejsca i ciepła leżało zwykle po 2 podróżników. Stwarzało to sporo zabawnych sytuacji, o których możemy się przekonać po lekturze popularnych rozmówek angielsko-francuskich:

 

Podobnie, jak i dziś, różnice cen w różnych rejonach potrafiły niemile zaskoczyć podróżnych. Badania Antoniego Mączaka dowodzą, że najdroższe dla turystów były okolice górnego Renu – od Zurychu do Frankfurtu nad Menem. Trochę tańsze były przyległe krainy – Ile de France, Niderlandy, kraje alpejskie i Włochy. Jako stosunkowo tanie określa się kraje skandynawskie i Czechy, a koszty utrzymania w Polsce należały do jednych z najniższych w Europie łacińskiej. Z tych względów podróże zagraniczne były dla polskiej szlachty – przyzwyczajonej do niskich cen – często za drogie. Dodatkowo sytuację utrudniał fakt, że dużą część majątku, nawet zamożnych, posesjonatów, stanowiły dobra, które trudno było w Rzeczpospolitej spieniężyć.

Ciekawie przedstawiała się kwestia dysponowania pieniędzmi podczas podróży. Wożenie ich ze sobą było ryzykowne i dość niewygodne – pieniądze kruszcowe w dużej ilości były po prostu bardzo ciężkie. Pamiętajmy, że moneta była tyle warta, ile ważył czysty kruszec w niej zawarty. Niektórzy jeszcze w XVIII wieku przewozili pieniądze ze sobą. Jednak coraz bardziej powszechną metodą było wykorzystanie listów wekslowych. Wpłacało się określoną sumę kupcowi-bankierowi np. w Krakowie, Gdańsku bądź Wrocławiu, a on wystawiał interesantowi list wekslowy na określoną sumę w walucie kraju docelowego i przesyłał jego kopię do miejsca, gdzie miała nastąpić wypłata – np. w Wiedniu, Amsterdamie, czy Rzymie.

Mimo wielu trudności, Polacy aż do połowy XVII w. chętnie wybierali się na zagraniczne wojaże, bądź wysyłali młodzież dla „obycia się” w świecie. Znajomość łaciny, podobnie jak dzisiaj angielskiego, ułatwiała znacznie kontakt w krajach Europy Zachodniej. Niestety znaczne zubożenie kraju po najeździe szwedzkim poważnie ograniczyło możliwości szlachty do fundowania sobie takich wyjazdów. Znamienne również, że nie słyszymy prawie o polskich mieszczanach – podróżnikach. Brak możliwości porównywania jakości życia, sposobów gospodarowania, czy wykorzystywanych nowinek technicznych w Rzeczpospolitej i za granicą przyczynił się na pewno do zacofania szlacheckiej republiki w postępujących latach. Dopiero zniknięcie Polski z mapy Europy wyzwoliło na powrót polskie ciągoty podróżnicze, co w rezultacie poskutkowało dość gwałtownym „unowocześnieniem” światopoglądu bogatszych warstw społeczeństwa.