Podpisanie rozejmu 11 listopada 1918 r. i zakończenie I wojny światowej przesądziły o powstaniu niepodległej Polski, ale nie wyznaczyły granic państwa. Walka o nie trwała jeszcze pięć lat – najdłuższą i najtrudniejszą była walka o granicę wschodnią.

Dla rządzących w Rosji bolszewików, Kresy i Polska stanowić miały „czerwony pomost”, dzięki któremu rewolucja komunistyczna dotrze do krajów Europy Zachodniej. Zajęcie terenów na zachód od Bugu dawało możliwość realizacji eksperymentu politycznego – idei likwidacji państw narodowych i powstania wspólnoty komunistycznej.

Wojna przeciwko sowieckiej dyktaturze, która świadomie dążyła do likwidacji religii, własności prywatnej, klas społecznych i „burżuazyjnej suwerenności” była dla Polski walką w obronie niepodległości, demokracji parlamentarnej, w której fundamentem społeczeństwa jest wolność polityczna, własność prywatna i patriotyzm.

Późną jesienią 1918 r., kiedy wojska niemieckie zaczęły się wycofywać z Ukrainy i Białorusi, w ślad za nimi ruszyła na zachód Armia Czerwona. Na Wileńszczyźnie doszło do starć polskich oddziałów samoobrony z formacjami Armii Czerwonej. Najdłużej trwały walki o Wilno, które Polacy opuścili 5 stycznia 1919 r. Przy wsparciu Armii Czerwonej została proklamowana Litewsko-Białoruska Republika Sowiecka.

Wiosną 1919 r. młode Wojsko Polskie odniosło kilka błyskotliwych zwycięstw – w kwietniu Polacy wkroczyli do Wilna. W kolejnych miesiącach oddziały polskie posuwały się na wschód, jesienią dotarły do Dźwiny i Berezyny, na południu Polacy przekroczyli Zbrucz. 

Wiosną 1920 r., bolszewicy przystąpili do wielkiej koncentracji sił na Froncie Zachodnim. Józef Piłsudski zdecydował o podjęciu ataku wyprzedzającego i rozbiciu wojsk sowieckich zanim osiągną gotowość operacyjną. Wyprawę poprzedziło podpisanie porozumienia politycznego z Semenem Petlurą, uznającego niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej. Marsz na wschód, rozpoczęty 25 kwietnia, zakończył się wkroczeniem do Kijowa 7 maja.

Plan Piłsudskiego nie powiódł się z powodów wojskowych i politycznych. Wojska sowieckie cofały się, oddając Polakom terytorium niemal bez walki, ale również bez większych strat. Nieliczne elity ukraińskie, bez poparcia ludności nie zdołały podjąć budowy ukraińskiego państwa. Po sukcesach, na froncie ukraińskim przyszły niepowodzenia – 5 czerwca 1920 r. Armia Konna, pod dowództwem Siemiona Budionnego przerwała linię frontu, zmuszając Polaków do gwałtownego odwrotu z Ukrainy.

Licząca ok. 16 tysięcy ludzi, 1 Armia Konna (Konaramia) była najbardziej skutecznym wynalazkiem wojny domowej. W drodze na Ukrainę Konarmia pokonała, w ciągu 30 dni nieprzerwanej jazdy, 1200 km niszcząc wszystko, co znalazło się na jej drodze, masakrując jeńców i ludność cywilną.
 
W kwietniu 1920 r. Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski objął dowództwo sowieckiego Frontu Zachodniego. Na początku lipca 1920 r. zgromadził 160 tysięcy ludzi gotowych do walki i posiadał liczne rezerwy (na front zachodni zostało wysłanych 800 tysięcy ludzi z 5 milionów wchodzących w skład Armii Czerwonej). Strona polska dysponowała nie więcej niż 80/100 tysiącami. Na obszarze przyfrontowym Sowieci mieli wyraźną przewagę.

Wielka ofensywa sowiecka ruszyła 4 lipca. Armia Czerwona przełamywała kolejne polskie linie obrony: 7 lipca przekroczyła Berezynę, 14 lipca zdobyła Wilno, po przekroczeniu Niemna i Szczary 23 lipca zdobyła Grodno. Po jego zdobyciu,  Tuchaczewski wydał rozkaz zajęcia Warszawy do 12 sierpnia. Pod koniec lipca, pokonując w krótkim czasie ponad 400 km, armia bolszewicka dotarła do linii Bugu.

30 lipca przybył do Białegostoku, utworzony w Moskwie, Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (Polrewkom), którego zadaniem było przejęcie władzy na terenach wyzwolonych przez Armię Czerwoną. W skład Komitetu wchodzili m.in. Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Feliks Kon.

Postępy bolszewików spowodowały rosnącą falę krytyki pod adresem Józefa Piłsudskiego. Militarna sytuacja Polski na przełomie czerwca i lipca była katastrofalna. Wyczerpały się kredyty na dostawy wojskowe, problemem pozostawał transport zakupionego sprzętu. Środowiska rewolucyjne w zachodniej Europie podjęły kampanię pod hasłem „Ręce precz od Rosji”, czego skutkiem było wstrzymanie  dostaw broni  kierowanych do Polski, spowodowane strajkami kolejarzy i dokerów.

W trakcie konferencji w Spa (Belgia) 10 lipca toczyły się rozmowy premiera Władysława Grabskiego z przedstawicielami Ententy, którzy wymusili na Polsce przyjęcie linii Curzona jako linii polsko-sowieckiego zawieszenia broni i podjęcie rokowań z bolszewikami. Do Polski została wysłana wojskowa misja międzysojusznicza.

Bezpośrednie zagrożenie państwa zmobilizowało siły do obrony. 1 lipca Sejm powołał Radę Obrony Państwa, w której zasiadali przedstawiciele rządu, sejmu i ważniejszych partii politycznych. 24 lipca powstał rząd koalicyjny, z Wincentym Witosem i Ignacym Daszyńskim na czele. Powołano Inspektorat Armii Ochotniczej z gen. Józefem Hallerem jako dowódcą i ogłoszono ochotniczy zaciąg do wojska. Do armii zgłosiło się około 90 tys. ochotników, którzy uzupełnili oddziały frontowe i pełnili służbę pomocniczą. Armia Polska, licząca w kwietniu 600 tys. ludzi, pomimo strat podniosła liczebność do ponad 900 tys.
 
Józef Piłsudski postanowił stoczyć decydująca bitwę na obszarze między Bugiem i Wisłą. Polskie siły zostały całkowicie przeorganizowane. Front Północny, dowodzony przez gen. Józefa Hallera, złożony z trzech armii, obejmował obszar od granicy Prus Wschodnich po Puławy. Do jego zadań należało związanie walką i osłabienie głównych sił przeciwnika nacierającego na stolicę. Sformowana nad Wkrą armia pod dowództwem gen. Władysława Sikorskiego, miała nie dopuścić do oskrzydlenia sił polskich od północy i przejść do działań zaczepnych.

Front Środkowy z gen. Edwardem Rydzem – Śmigłym na czele, przebiegał od Puław, wzdłuż Wieprza do Sokala. Do niego należało decydujące uderzenie na lewe skrzydło sił bolszewickich, walczących pod Warszawą i przedarcie się na ich tyły. Zadaniem Frontu Południowego, dowodzonego przez gen. Wacława Iwaszkiewicza, było powstrzymanie Konarmii Budionnego, obrona Lwowa i pól naftowych Drohobycza.

13 sierpnia bolszewicy uderzyli na przedmieścia Warszawy – przełamali pierwszą linię obrony i zajęli Radzymin. Rozpoczęły się dwudniowe walki o Warszawę, najcięższe boje stoczono pod Radzyminem i Ossowem. Armia gen Sikorskiego zatrzymała dwukrotnie silniejszego wroga i zaczęła spychać go na wschód. Polska kontrofensywa znad Wieprza ruszyła 16 sierpnia i bezpośrednio zagroziła tyłom armii bolszewickiej. Rozmiary klęski zwiększała szybkość polskiego natarcia – piechota posuwała się 50-60 km na dobę, zajmując węzły komunikacyjne, przeprawy, mosty na tyłach cofającego się przeciwnika.

 Stanowisko karabinu maszynowego Colt-Browning wz. 1895. Polska pozycja pod Miłosną, wieś Janki, bitwa warszawska, sierpień 1920.

Armia Konna Budionnego, która w decydującej fazie bitwy została powstrzymana rozkazem Stalina, poniosła porażkę w bitwie pod Komarowem z 1 Dywizją Kawalerii płk. Juliusza Rómmla. Z trzech armii sowieckich ocalało 10 tys. ludzi. Polacy wzięli do niewoli 66 tys. jeńców, zdobyli 231 dział i 1023 ciężkich karabinów maszynowych.

Do ostatniej wielkiej batalii wojny polsko-sowieckiej doszło nad Niemnem (20-29 września 1920 r.). Jednak bolszewikom nie udało się odtworzyć linii frontu i wojska polskie dotarły do Dźwiny i Mińska. Na południu Polacy oswobodzili całą Galicję, odrzucając bolszewików za Zbrucz. 18 października 1920 roku zostało podpisane zawieszenie broni.

Dla politycznych planów bolszewików rewolucja w Polsce była koniecznym etapem na drodze do faktycznego celu, jakim była rewolucja w Niemczech i w kolejnych krajach Europy Zachodniej. Gdyby nie udało się obronić Warszawy, Polska Republika Rad stałaby się faktem. Upadek Polski pociągnąłby za sobą upadek państw bałtyckich, zachwianie systemu wersalskiego w Europie i próbę przeniesienia rewolucji na zachód. Obrona Warszawy zapobiegła bolszewizacji Europy.

Dla polskiego społeczeństwa zwycięstwo w wojnie z Rosją sowiecką miało znaczenie moralne. Był to pierwszy od 220 lat sukces Polski na arenie międzynarodowej i pierwsza od 220 lat wojna wygrana samodzielnie przez armię polską.

Po pięciu miesiącach negocjacji, 18 marca 1921 r. Polska i Rosja Sowiecka podpisały w Rydze traktat pokojowy, który ustalił ostateczny przebieg polskiej granicy wschodniej (na linii Dzisna-Dokszyce-Słucz-Ostróg-Zbrucz).

KALENDARIUM:

Rok 1918

11 listopada – Polska odzyskuje niepodległość.
listopad/grudzień – Armia Czerwona przesuwa się na zachód, na opuszczone przez Niemców tereny białoruskie, litewskie i estońskie; Polacy tworzą oddziały samoobrony.

Rok 1919

1 stycznia – w Mińsku zostaje proklamowana Białoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka.
5 stycznia – Polacy opuszczają Wilno.
12 stycznia – Armia Czerwona rozpoczyna akcję „Tarcza Wisła”, której celem jest opanowanie Polski centralnej i przyjście z pomocą rewolucji w Niemczech.
14 lutego – pierwsze starcia wojsk polskich z oddziałami Armii Czerwonej.
kwiecień/maj – ofensywa wojsk polskich na Wileńszczyźnie, zakończona zdobyciem Wilna.
październik/listopad – nieudane pertraktacje polsko-sowieckie na temat rozejmu w Mikaszewiczach.
1919/1920 r. – front polsko-sowiecki ma ok. 800 km i przebiega na linii Dźwina-Berezyna-Ptycz-Zbrucz.

Rok 1920

3 stycznia – wojska polskie i łotewskie zdobywają Dyneburg (Dźwińsk).
27 stycznia – dowódca Armii Czerwonej Siergiej Kamieniew przedstawia plan wielkiej ofensywy na Polskę na przełomie kwietnia i maja.
21 kwietnia – Polska zawiera umowę sojuszniczą z Ukraińską Republiką Ludową
(Semen Petlura), popierając niepodległość państwa ukraińskiego.
25 kwietnia – wojsko polskie rozpoczyna ofensywę na Ukrainie (wyprawa kijowska).
7 maja – Armia Polska zajmuje Kijów.
5 czerwca – 1 Armia Konna Siemiona Budionnego rozpoczyna kontrofensywę na Ukrainie zmuszając Polaków do odwrotu.
1 lipca – Sejm RP powołuje Radę Obrony Państwa z Józefem Piłsudskim na czele.
4 lipca – sowiecki Front Zachodni, pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego, rozpoczyna ofensywę od granicy z Łotwą po Polesie.
6 lipca – powstaje Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej z gen. Józefem Hallerem na czele.
24 lipca – premier Wincenty Witos tworzy Rząd Obrony Narodowej.
25 lipca – do Warszawy przybywa Międzysojusznicza Misja dyplomatyczno-wojskowa.
30 lipca – do Białegostoku przybywa Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, planowany jako komunistyczny rząd polski.
5-6 sierpnia – polski sztab opracowuje plan powstrzymania ofensywy sowieckiej, początek przegrupowania sił polskich na linii Wisły.
10 sierpnia – ofensywa sowiecka dociera do Przasnysza, Wyszkowa i Siedlec.
13-15 sierpnia – zwycięska Bitwa Warszawska powstrzymuje bolszewickie natarcie.
16-17 sierpnia – polska kontrofensywa znad Wieprza rozbija armie sowieckie.
17 sierpnia – bitwa pod Zadwórzem, polskie Termopile – batalion polskich ochotników broni dostępu do Lwowa; z 330 żołnierzy poległo 318.
17 sierpnia – rozpoczynają się polsko-sowieckie rozmowy rozejmowe w Mińsku.
18-19 sierpnia – bohaterska obrona Płocka przez jego mieszkańców.
19 sierpnia – Michaił Tuchaczewski nakazuje odwrót Armii Czerwonej na całym froncie, trwa pościg wojsk polskich.
20-30 września – bitwa niemeńska kończy się całkowitym rozbiciem sił sowieckich.
8 września – oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego zajmują Wilno.
18 października – wchodzi w życie zawieszenie broni na froncie polsko-bolszewickim.

Rok 1921

18 marca – traktat ryski ustala przebieg polskiej granicy wschodniej i kończy wojnę polsko-bolszewicką.
 

Beata Wolszczak
Dział Edukacyjny
Muzeum Historii Polski

Zdjęcie w tle: fragment okładki książki MHP pt. "Cud nad Wisłą. Wspomnienia fińskiego uczestnika wojny polsko-rosyjskiej w roku 1920".